سلامت مادر پیش از بارداری می تواند به شروع یك زندگی سالم برای كودك كمك كند. بسیاری از بیماری ها و عوارضی که در دوران بارداری بروز می کند ناشی از مشکلات و بیماریهای زمینه ای است که در زمان قبل از بارداری وجود دارد. در بسیاری از موارد اولین مراجعه خانم‌های باردار به پزشك از هفته هشتم بارداری صورت می گیرد، این در حالی است كه تا این زمان ممكن است، مشكلات برگشت ناپذیری، برای جنین به وجود آمده باشد، زیرا اكثر اعضای حیاتی جنین در چند هفته اول بارداری شكل می‌گیرند و بیشترین ناهنجاری‌های جنینی و نقایص فیزیكی هم بین هفته دوم تا هشتم حاملگی به‌وجود می‌آیند.
برای داشتن یك بارداری سالم، بهتر است از یكسال قبل برنامه ریزی شود. تغییر در رژیم غذایی، بدست آوردن و نگه داشتن وزن ایده آل و تنظیم سبك زندگی از جمله كارهایی است كه می توان در این زمان انجام داد.
مشاوره قبل از لقاح (حداقل ۳ ماه قبل از اقدام برای حامله شدن) در برخی خانم‌ها اهمیت زیادی دارد. مثل افرادی که دچار دیابت، کم‌کاری یا پرکاری تیروئید، وزن غیر طبیعی یا نامناسب (چاقی یا لاغری) هستند؛ یا کسانی که کمبودهای تغذیه‌ای ( مثل کمبود اسید فولیک و ویتامینB12 ) دارند و یا افرادی که در معرض برخی سموم مانند سیگار، الکل و برخی داروها قرار دارند. مشاوره در زمان مناسب، زمان كافی برای رسیدن به سلامت و كنترل شرایط را امكان پذیر می سازد. مراقبت‌های قبل از اقدام به بارداری و لقاح دراین افراد، عوارض و مرگ و میر نوزادی را کاهش می‌دهد.
بررسی های اولیه پزشك
هنگام انجام بررسی‌های اولیه پزشكی، شرح حال دقیقی درباره شیوه زندگی، خوراك و تغذیه، وزن، عادات معمول ورزش، رژیم غذایی و حتی خطر احتمالی بعضی مواد مانند سرب یا موادی كه ممكن است در خانه یا محیط كار وجود داشته باشد گرفته می شود و تجویزات لازم از قبیل ویتامین های قبل از بارداری و قرص اسیدفولیک برای پیشگیری از ناهنجاری های جنینی ( مغزی- نخاعی) انجام می گیرد.
سلامت فعلی و هر نوع داروی مورد مصرف بررسی و در مورد قطع مصرف دارو، جایگزینی و یا ادامه مصرف تصمیم گرفته می شود. مثلاً برخی از داروها مانند اکوتان (داروی درمان آکنه) که به طور رایج تجویز می‌شود، در چربی بدن ذخیره می‌شوند و ممکن است ماه‌ها در آنجا باقی بمانند
خانم‌هایی که قبل از باردار شدن دچار بیماریهای قلبی- عروقی، فشار خون مزمن، مشکلات کلیوی، آسم، مشکلات انعقادی، بیماریهای گوارشی، مشکلات کبد و کیسه صفرا، بیماریهای خونی، دیابت، بیماریهای تیروئید، بیماریهای روماتیسمی و بافت همبند، بیماریهای عصبی- روانی، بیماریهای پوستی و بیماریهای عفونی هستند از این مشاوره سود می‌برند و بیماری آنها قبل از باردار شدن باید تحت کنترل قرار گیرد و خطرات بارداری برای مادر و جنین مورد ارزیابی قرار گیرد. اگر خانم برای کنترل بیماری دارو مصرف می‌کند این داروها باید به داروی ایمن در دوران بارداری تبدیل گردد.
همچنین در صورت نیاز به مشاوره با متخصصین دیگر ( قلب، ریه و اعصاب) به آنان ارجاع داده می شود.
وضعیت سلامت مبتلایان به بیماری‌هایی مانند صرع، آسم، میگرن، لوپوس و یا حتی بیماریهای ارثی و ژنتیكی (سندرم داون یا فیبروزكیستیك) نیز بررسی دقیق تری می شود.
سن پایین یا بالای مادر در طی بارداری می‌تواند با عوارض مختلف بارداری همراه باشد. بارداری در سنین نوجوانی (بین 19- 13 سال) با عوارض زیادی همراه است. کم خونی مادر، کم وزنی نوزاد، زایمان زودرس، مرگ و میر شیرخوار در این گروه سنی بالا می‌باشد. احتمال بیماریهای منتقل شونده از راه جنسی در این گروه سنی بالاتر است و بارداری در این سنین اکثرا" ناخواسته می‌باشد چون این مادران هنوز در حال رشد هستند بایدکالری بیشتری مصرف کنند.
بارداری در سنین بعد از 35 سال نیز با عوارض جنینی و مادری همراه است. عوارضی که در سنین بالای 35 سال بیشتر دیده می‌شود عبارت است از زایمان زودرس ناشی از عوارض مادری مثل فشار خون و دیابت، زایمان زودرس خودبخود، اختلالات رشد جنین ناشی از بیماریهای مزمن مادر و چند قلویی، مشکلات کروموزومی، افزایش احتمال مرگ و میر نوزاد و مادر.
به علت افزایش شیوع نازایی در این گروه احتمال بارداری با روش‌های لقاح خارج رحم بالاتر است و با استفاده از روش‌های کمک باروری احتمال چند قلویی، زایمان زودرس و نقایص تولد بالا می‌رود.
سن بالای پدر اثر کمتری نسبت به سن مادر روی جنین دارد. ولی مطالعات نشان داده است که احتمال جهش ژنتیک اسپرم در مردان پیر بیشتر می‌باشد.
مطالعات مختلف نشان داده است که محیط دوران جنینی روی تکامل بعدی دوران شیرخوارگی و کودکی تأثیر می‌گذارد. قبل از باردار شدن ویتامین‌ها و مکمل‌های غذایی غیر ضروری و ترکیبات گیاهی باید قطع شود چون اثرات جنینی آنها شناخته شده نیست.
دوز بالای ویتامین A در اوایل بارداری می‌تواند با نقایص تولد همراه باشد.
ترکیبات مولتی ویتامین که حاوی بش از 5000 واحد بین المللی ویتامین A هستند در دوران بارداری ممنوع است چون مصرف این ویتامین در مقادیر بالای 10000 واحد در روز ریسک ناهنجاری‌های جنینی را بالا می برد.
مصرف سیگار، الکل و مواد مخدر در طی بارداری برای مادر و جنین مضر است. مصرف سیگار در طی بارداری با عوارض زیاد مثل سقط، نارسی، کاهش رشد جنین، جفت سر راهی و مرگ ناگهانی شیرخوار همراه است.
مصرف سیگار همچنین احتمال عوارض بارداری وابسته به صدمات عروقی مثل نارسایی جفت و دکولمان را افزایش می‌دهد.
مصرف الکل در طی بارداری می‌تواند باعث کاهش رشد جنین و صدمات نورولوژیک بر روی جنین گردد. مصرف مواد مخدر نیز اثرات زیانباری روی پیش‌آگهی بارداری دارد.
در مشاوره قبل از لقاح شغل بیمار، سرگرمی‌ها، حیوانات خانگی و محیط خانه و مواد غذایی مصرفی نیز بررسی می شود. به عنوان مثال جیوه در برخی ماهی‌های بزرگ به میزان زیاد وجود دارد و جیوه می‌تواند از جفت رد شود و اثرات نامطلوب روی جنین داشته باشد. خانم‌های باردار نباید از ماهی‌هایی مثل کوسه ماهی و ماهی تُن که میزان جیوه زیادی دارد مصرف نمایند.
سرب در برخی از لوازم ارایشی وجود دارد و مصرف آن می‌تواند برای جنین زیانبار باشد.
احتمال بروز توکسوپلاسموز در افرادی که در منزل گربه نگهداری می‌کنند بالاست.
شواهدی وجود ندارد که میدان‌های الکترو‌مغناطیس مثل مانیتورهای کامپیوتر، پتوهای برقی، اجاق‌های مایكرویو ((microwave و تلفن همراه و امواج فشار قوی روی جنین اثر سوء داشته باشد.
برخی از پاک کننده‌ها، حشره کش‌ها، حلّال‌ها و سرب موجود در آب شرب لوله‌های کهنه و قدیمی، نیز می‌تواند برای نوزاد در حال رشد مضر باشند.
اگر فرد به طور مرتب در معرض مواد شیمیایی یا تشعشات قرار دارد، باید قبل از بارداری تغییراتی در کار خود ایجاد نماید.
رژیم‌های گیاهخواری کمبود پروتئین ایجاد می‌کند و باید قبل از باردار شدن تخم‌مرغ و پنیر به رژیم غذایی آنها افزوده شود. مطالعات مختلف نشان داده است که بین مصرف کافئین و برخی عوارض بارداری مثل سقط و کاهش رشد جنین ارتباط وجود دارد.
خانم‌هایی که قصد باردار شدن دارند یا باردار هستند نباید بیش از mg 200 کافئین در روز مصرف نمایند.
چاقی و اضافه وزن بالا می‌تواند سبب نازایی شود. احتمال بروز فشار خون، پره اکلامپسی، دیابت بارداری، زایمان مشکل، بارداری بعد از موعد، سزارین،درشتی جنین، مرگ و میر جنین و نوزاد، ناهنجاری‌های ساختمانی جنین در خانم‌هایی که وزن بالا دارند بیشتر است. توصیه می‌شود که خانم‌هایی که قصد باردار شدن دارند، قبل از بارداری BMI خود را به سطح نرمال برسانند.
سوء تغذیه، بی اشتهایی و کاهش وزن قبل از باردار شدن می‌تواند با اختلالات سدیم و پتاسیم، اشکالات ریتم قلب و مشکلات گوارشی همراه باشد. در خانم‌های کم وزن و مبتلا به سوء تغذیه کاهش وزن جنین و کوچک بودن دور سر مشاهده می‌شود. افرادی که کاهش وزن شدید نیز دارند توصیه می‌شود، که قبل از باردار شدن BMI را به سطح نرمال برسانند.
فشارخون، درجه حرارت، نبض و تنفس را اندازه گیری کنید.
-
فشارخون ۹۰/۱۴۰ میلیمتر جیوه و بالاتر «فشارخون بالا» است.
-
دمای بدن به میزان ۳۸ درجه سانتیگراد یا بالاتر«تب» است.
-
تعداد طبیعی نبض، ۶۰ تا ۱۰۰ بار در دقیقه است.
-
تعداد طبیعی تنفس، ۱۶ تا ۲۰ بار در دقیقه است.
بررسی فشارخون
در اولین ویزیت متخصص زنان، فشار خون اندازه گرفته می‌شود تا مشخص شود در چه حدی است. در صورت بالابودن فشار خون، پزشك توصیه‌های لازم را انجام می‌دهد.
زنان بارداری كه مبتلا به فشار خون بالا هستند، ممكن است به بیماری فشار خون حاملگی مبتلا شوند. بنابراین بهتر است قبل از تصمیم به باردارشدن، مشكل فشار خون برطرف یا حداقل كنترل شود.
شرح حال تولید مثل، معاینه داخلی و تست سرطان
سوابق مامایی و مشکلات ژنیکولوژیک می‌تواند با ایجاد نازایی یا بروز عوارض در طی بارداری ارتباط داشته باشد. مصرف قرص‌های ضد بارداری، روش های پیشگیری مورد استفاده، مشكلاتی از نظر تخمك‌‌گذاری یا قاعدگی، سقط، حاملگی خارج رحمی یا مشكلات و عوارض بارداری از دیگر مسایل مورد مشورت با پزشك می باشد.
ناهنجاری‌های رحم (مثل رحم دو شاخ یا رحم‌های حاوی سپتوم) می توانند با از دست دادن مکرر جنین یا زایمان زودرس همراه باشند.
خانم‌هایی که سابقه سقط، زایمان زودرس، کاهش رشد جنین، پره اکلامپسی، ناهنجاری‌های مادرزادی یا مرگ جنین در بارداری قبلی داشته‌اند احتمال عود آن در بارداری بعدی بیشتر می‌باشد و باید اقدامات لازم صورت گیرد.
معاینه داخلی و تست پاپ اسمیر درصورت احتمال وجود مشكل و یا گذشتن بیش از یك سال از آخرین معاینه انجام می‌شود. دستگاه تناسلی و لگن از نظر عفونت های احتمالی و بیماری‌هایی که از طریق مقاربت جنسی منتقل می شوند مورد بررسی قرار می‌گیرند و در صورت ابتلا به عفونت، بیماری و یا مشكلاتی مانند كیست یا فیبروز درمان لازم انجام می شود.
بررسی های آزمایشگاهی (آزمایش ادرار، آزمایش خون و ژنتیك)
درصورت وجود عفونت دستگاه ادراری یا علائمی از سوزش ادرار، آزمایش ادرار انجام می گیرد. عفونت دستگاه ادراری در صورتی كه درمان نشود، ممكن است منجر به سقط، تولد نوزاد كم‌وزن یا زایمان زودرس می‌شود.
قبل از باردار شدن آزمایش‌های خونی لازم جهت تعیین گروه خونی، كم‌خونی، چربی و قند خون، PPD در جمعیت‌های پر خطر، بررسی تالاسمی و نیز بررسی ایمنی در برابر سرخجه، آبله مرغان، هپاتیت B، توکسوپلاسموز، سیتومگالوویروس، HIV، هپاتیت C، باید صورت گیرد.
در بسیاری از کشورهای پیشرفته غربالگری از نظر گونوره، کلامیدیا، سیفلیس و هرپس نیز انجام می‌شود.
ارزیابی سوابق فامیلی بیمار برای تشخیص بیماریهای ژنتیک و احتمال بروز آن در جنین بسیار ضروری است. وجود برخی از بیماری‌ها در دوران بارداری می‌تواند روی پیش‌آگهی بارداری تأثیر بگذارد. به عنوان مثال وجود سابقه فامیلی ترومبو آمبولی می‌تواند فرد را در معرض بروز ترومبو آمبولی در طی بارداری و عوارض ناشی از آن قرار دهد. و یا در مواردی که بیماری ژنتیک خاص در خانواده وجود دارد انجام تست‌های مربوط به آن ضروری است. در خانم‌هایی که مبتلا به بیماری PKU هستند قبل از باردار شدن باید فنیل آلانین سرم اندازه گیری شود.
بسیاری از زوج‌ها شاید بخواهند بر اساس نسبت فامیلی زوجین، سابقه خانوادگی یا نژادیی که دارند، از نظر داشتن سلول های داسی شکل، تای ساکس، سیستیک فیبروسیس و یا سایر بیماری‌ها آزمایش ژنتیک نیز بدهند.
واكسیناسیون
بسیاری از عفونت‌های قابل پیشگیری در صورتی كه درمان نشوند، می‌توانند سبب سقط یا نقایصی هنگام تولد نوزاد شوند. با انجام آزمایش خون مصون بودن علیه بیماری‌هایی مانند سرخجه، سرخك، هپاتیت B، دیفتری و كزاز مشخص می شود. واکسن آبله مرغان، سرخجه، اوریون، فلج اطفال، سرخک و تب زرد در طی بارداری مجاز نیست و در صورت نیاز به واكسیناسیون موارد ذكر شده به خصوص سرخجه و سرخك، باید حداقل 3 ماه از باردارشدن جلوگیری نمود، زیرا در صورت بارداری ممكن است كودك دچار كوری، كری، التهاب مغز و مشكلات قلبی شود.
واکسن کزاز، آنفلونزا، هپاتیت B، هاری، پنوموکوک و مننگوکوک (در موارد خاص)، قبل از باردار شدن و در طی بارداری مجاز است.
معاینه دندانپزشکی و تماس با اشعه یونیزان
اگر فرد پیش از بارداری، بهداشت ضعیف دهان و دندان، مشكلات التهاب وعفونت لثه، جرم و پوسیدگی دندان داشته باشد، تغییرات هورمونی در دوران بارداری (افزایش میزان هورمون پروژسترون و استروژن)، باعث تغییر واکنش لثه در برابر باکتری‌ها شده و منجر به تورم، خونریزی و حساس شدن لثه‌ها می‌شود.
پوسیدگی‌های دندان و سایر بیماریهای دهان (مثل بیماریهای لثه) با عوارض بارداری مثل زایمان زودرس و تولد نوزادان كم وزن همراه است. تحقیقات انجام شده نشان دهنده ارتباط بین بیماری های لثه و مسمومیت حاملگی در زنان باردار است.
همچنین خطر تولد نوزدان کم وزن حتی در زنانی که در دوران بارداری در معرض اشعه بسیار ضعیف دندانپزشکی قرار گرفته اند دو برابر دیگر زنانی است که در معرض این اشعه قرار نگرفته اند؛ لذا باید قبل از باردار شدن، ویزیت دندانپزشکی صورت گیرد تا ضمن آموزش روش هاﯼ ﺑﻬﺪاﺷﺘﯽ ﻻزم جهت پیشگیری از ﭘﻮﺳﻴﺪﮔﯽ و ﺑﻴﻤﺎرﯼ های ﻟﺜﻪ، پرونده دندانپزشكی تهیه و تكمیل گردد و سلامت دندان ها بررسی و ترمیم دندان ها انجام شود .
خانم‌هایی نیز که به طور دوره‌ای عکس‌های رادیولوژی می‌گیرند باید قبل از لقاح انجام این گرافی‌ها را به طور دقیق زمان‌بندی نمایند.
بررسی سلامت روانی
خانم‌هایی که دچار افسردگی هستند، ممکن است دچار مشکل باروری شوند. اگر فردی دچار افسردگی بالینی باشد، به زحمت می‌تواند مواظب خود باشد چه برسد به نوزاد. بدیهی است که در صورت ابتلا به افسردگی، باروری سخت می‌شود.
تمامی زنان مخصوصاً آن‌هایی که دارای سابقه شخصی یا خانوادگی ابتلای به افسردگی هستند، باید قبل از بارداری از نظر سلامت روانی معاینه شوند. در صورت وجود علائمی از افسردگی همچون عدم علاقه و لذت بردن از چیزهایی که قبلاً به آنها علاقه داشتید، تغییر اشتها، تغییر الگوی خواب، فقدان انرژی یا احساس درماندگی و بی‌ارزشی باید به یک روانپزشک مراجعه نمود.
اگر برای درمان نیاز به دارو باشد، روانپزشکان نوعی داروی ضد افسردگی را تجویزخواهند کرد که استفاده از آن در حین تلاش برای بارداری و در دوران بارداری مانعی نداشته باشد. همچنین می توان از فنون کنترل استرس مانند یوگا و مدیتیشن استفاده نمود. پژوهش ها نشان می دهند که این شیوه‌ها می توانند به باردار شدن زنان افسرده کمک کنند.
در خانم‌هایی که از طرف همسر خود مورد اذیت و آزار جسمی و روحی قرار می‌گیرند احتمال فشار خون، خونریزی واژینال، تهوع و استفراغ بارداری، زایمان زودرس و کاهش رشد جنین بالاتر است و این موارد باید مورد شناسایی قرار گیرد.