ناباروری را این طور تعریف کرده اند: ناتوانی یک زوج در باردار شدن پس از یک سال رابطه جنسی بدون جلوگیری از بارداری است. برای زنان بالای ۳۵ سال این مدت زمان به شش ماه کاهش پیدا می‌کند. ناباروری در ده تا پانزده درصد از زوج ها دیده می شود. علل ناباروری می تواند مربوط به زن یا مرد یا هر دو باشد. حدود 40% از مشکلات ناباروری مربوط به مردان، 40% مربوط به زنان و حدود10% مربوط به هر دو است. در حدود 10% از زوج ها نیز عامل ناباروری مشخص نیست. به عبارت دیگر در این زوج ها هر دو نفر با توجه به انجام آزمایش های موجود مشکلی ندارند ولی به علل نامشخصی بچه دار نمی شوند.
طی دو دهه اخیر گام های بلندی در رابطه با تشخیص و درمان ناباروری برداشته شده است و حدود 65 درصد از زوج های نابارور با استفاده از روش های موجود صاحب فرزند شده اند.

رخی از افراد تا زمانی که برای بچه دار شدن تلاش کنند از مشکلات باروری شان که عمدتا بدون علائم و نشانه هستند بی اطلاع هستند. اگر قصد دارید بچه دار شوید با مطالعه این نوشتار با عوامل خطرزایی که باعث بروز یا تشدید اختلالات باروری می شوند و روش کنترل و درمان شان آشنا می شوید.

به همین دلیل، لازم است زنان و مردان نسبت به این موضوع آگاه باشند و در زمان درست برای تشخیص و رفع مشکل به پزشک متخصص مراجعه کنند.

مفهوم ناباروری

ناباروری همیشه به معنای عقیم بودن یا ناتوانی دائمی در بچه‌دار شدن نیست. در ایران حدود ۲۰ درصد از زوج‌ها نابارور هستند، اما درصد بسیار کمی از آنها عقیم هستند. بیشتر زوج‌های نابارور که برای بچه‌دار شدن اقدام می‌کنند با درمان و بدون درمان بالاخره صاحب فرزند می‌شوند. مشکل ناباروری ممکن است از طرف مرد، زن یا هر دو باشد. در برخی موارد پس از انجام تمامی آزمایش‌ها، علت اصلی ناباروری مشخص نمی‌شود. ناباروری برای بسیاری از زوج‌ها یک بحران به حساب می‌آید و مشکلات ناباروری معمولاً با خود احساس گناه به همراه دارد. انجام معاینات پیش از بارداری می‌تواند به زوج‌ها برای مشخص شدن وضعیت باروری آنها پیش از اقدام به بارداری کمک کند. در این صورت اگر مشکلی وجود داشته باشد، زودتر از آن باخبر می‌شوید و درمان مناسب را برای بهبود باروری و افزایش شانس بارداری و داشتن فرزندی سالم دریافت می‌کنید.

بررسی دلایل ناباروری در زنان

1. اختلال در تخمک گذاری

اختلال در تخمک گذاری، علت عمده ناباروری در زنان است. به طوری که 39% علل ناباروری زنان مربوط به این مسئله است . بدون عمل تخمک گذاری لقاح انجام نمی شود و بنابراین زن باردار نمی شود . بعضی از زن ها ممکن است تخمک گذاری نکنند و یا به طور نامنظم و کم تخمک گذاری کنند و بنابراین ممکن است یا عادت ماهیانه نداشته باشند و یا عادت ماهیانه آنها کم و نامنظم باشد و حتی بعضی خانم ها با آنکه دارای عادت ماهیانه منظم هستند، دارای اختلال در تخمک گذاری هستند.

2.  اختلال در لوله های رحمی

در بعضی زنان، لوله های رحمی به طور کامل و یا ناقص بسته است. در نتیجه اسپرم به تخمک نمی رسد. بسته بودن لوله های رحمی می تواند به دلیل عفونت، آندومتریوز و یا چسبندگی هایی پس ازعمل جراحی باشد. همچنین ممکن است این لوله ها پس از یک حاملگی خارج رحمی بسته شوند. در کشورهای در حال توسعه نسبت به کشورهای توسه یافته به علت شیوع بیماری های عفونی دستگاه تولیدمثلی، میزان اختلال در لوله های رحمی بیشتر است. به طور کلی 30% علل ناباروری زن ها مربوط به اختلال در لوله های رحمی است .

3.  اندومتریوز

اندومتریوز، حالتی است که در آن سنگفرش رحم (آندومتر)‌ رشد می کند و از رحم هم فراتر می رود و لوله های رحمی را نیز می پوشاند و حتی آنها را می بندد و در عمل تخمک گذاری اختلال به وجودمی آورد. آندومتریوز علت 13% موارد ناباروری است  و حدود 70% زنان دارای آندومتریوز، نابارور هستند.

4. ‌اختلال در دهانه رحم یا رحم

ناهنجاری های دهانه رحم می تواند سبب ناباروری شود که از آن جمله می توان به مشکلات مربوط به ساختمان بدن، عفونت های دهانه و رحم و یا کیفیت نامناسب ترشحات رحم اشاره کرد. از طرفی تومورهای بدخیم رحم و یا بعضی جای زخم های موجود در دیواره رحم مسبب ناباروری است.

5.  مشکلات دستگاه ایمنی بدن

مشکلات مربوط به دستگاه ایمنی بدن و عوامل ایمونولوژیک نقش مهمی در ایجاد ناباروری دارند. تشخیص و درمان اینگونه بیماران مشکل است. در بعضی خانم ها،‌ علیه اسپرم مرد ماده ای بنام آنتی بادی ترشح می شود که اسپرم ها را از بین می برد و یا آنها را غیرفعال می کند و یا حتی سبب سقط خود به خود در بعضی از آبستنی ها می شود.
برخی از بیماری ها، مشکلات و نارسایی ها را تنها بانوان تجربه می کنند.

و سایر دلایل شامل:

• بیماری های مزمن مانند دیابت، لوپوس، آسم، آرتروز و ...
• سقط جنین مکرر
• یائسگی زودهنگام (پیش از 40 سالگی)
• پولیپ رحم
• سندرم تخمدان پلی کیستیک
• ناهنجاری رحم

بررسی دلایل ناباروری  در مردان

برخی از عوامل خطرزا نیز تنها مختص مردان هستند و می توانند بر تعداد، سلامت و سرعت جا به جایی اسپرم ها تاثیر بگذارند. در ادامه با برخی از آنها آشنا می شوید

1. اختلالات مربوط به اسپرم

به طور طبیعی، در بیضه مرد اسپرم تولید می شود و به هنگام انزال از وی خارج می شود. اگر در موارد زیر اختلالی باشد، شانس لقاح کم شده و مرد نابارور محسوب می شود.

• ‌تعداد کم اسپرم
• عدم بلوغ اسپرم
• شکل غیرطبیعی اسپرم
• عدم توانایی حرکت مناسب اسپرم

عواملی که بر تعداد،  شکل،‌ بلوغ و حرکت اسپرم تأثیر منفی دارند عبارتند از:

• بیماری های عفونی: بیماری های عفونی با شرایط التهابی نظیر بیماری اوریون سبب عفونت مجاری تناسلی یا التهاب و از بین رفتن بیضه ها در مرد می شوند. حدود 25% مردانی که بعد از بلوغ دچار اوریون می شوند نابارور می شوند.
• ‌اختلالات هورمونی
• اختلالات هورمونی سبب حدود 5-2% مشکلات ناباروری در مردان می شود. تولید نامناسب هورمون های FSH و LH بر تولید هورمون مردانگی یا تستوسترون و تولید اسپرم تأثیر دارند.
• مشکلات مربوط به دستگاه ایمنی بدن
• در بدن بعضی مردان علیه اسپرم خودشان ماده ای به نام آنتی بادی تولید می شود که سبب کاهش حرکت اسپرم یا به هم چسبیدن آنها می شود.

2. ناهنجاری های مربوط به ساختمان بدن

بعضی عوامل نظیر بسته بودن لوله های خروج اسپرم (دفران، اپیدیدیم)‌ سبب ناباروری در مردان می شود . بسته شدن لوله های خروج اسپرم می تواند به علل مادرزادی، نقص ژنتیکی، عفونت ها یا التهاب های دستگاه ادراری – تناسلی باشد. البته جای جراحی های قبلی نیز می تواند این لوله ها را ببندند.
از جمله عوامل دیگر ناباروری در مردان واریکوسل است. در این حالت رگهای درون کیسه بیضه متسع می شود و کیفیت اسپرم کاهش می یابد.

3.عوامل دیگر

• پروستات ملتهب
• انزال زودرس
• انسداد بیضه ها
• مصرف داروهای کنترل پسوریازیس

بررسی دلایل ژنتیکی

علل ناباروری اعم از مشکلات هورمونی و چاقی تا غیر طبیعی بودن سلول های جنسی (تخمک و اسپرم) همگی می تواند به نوعی تحت تاثیر عوامل ژنتیکی باشد. برای مثال استعداد چاقی، ابتلا به عفونت و حتی لزوم انجام یک جراحی که به ناباروری می انجامد همگی هر چند کوچک می توانند به عوامل ژنتیکی مربوط باشند. امروزه مطالعات بر روی ژنهای خاص در انسان و مدل های آزمایشگاهی تا حدودی تاثیر عوامل ژنتیکی بر ناباروری را آشکار ساخته اند.
بعضی از عوامل ژنتیکی بر ناباروری مردان تاثیر می گذارند، در حالی که بعضی عوامل دیگر بر روی هر دو جنس و یا فقط بر روی زنان تاثیر گذارند. برای مثال جابجایی های کروموزومی می تواند بر روی مردان و زنان تاثیر بگذارد اما سندروم کلاین فلتر که در آن ترکیب کروموزوم های جنسی به صورت XXY در می آید تنها مختص مردان است و سندروم ترنر که در آن بیمار فقط دارای کروموزوم جنسی X است تنها مختص زنان است.     

عوامل ناشناخته

گاه ممکن است پس از یک معاینه دقیق پزشکی، زن و شوهر کاملا‌ سالم تشخیص داده  شوند ولی به علل ناشناخته بارور نشوند. اگرچه معمولا بعد از دو سال تعداد زیادی از این زوج ها بچه دار می شوند، اما تعدادی از آنها حتی بعد از گذشت سه سال بدون استفاده از روش های پیشگیری بچه دار نمی شوند، در این صورت باید تحت درمان قرار بگیرند.

عوامل محیطی و بیرونی که ممکن است قدرت باروری را تحت تاثیر قرار دهد

احتمال بروز مشکلات باروری در بانوان و مردان یکسان است. در حدود یک سوم موارد، زوجین با مشکلات باروری دست و پنجه نرم می کنند. برخی از عواملی که توانایی زوجین در بچه دار شدن را تحت تاثیر قرار می دهند عبارتند از:

1- سن

بانوان با تعداد معینی تخمک متولد می شوند. تعداد تخمک ها با افزایش سن (اواسط دهه 30 عمر) کم و تولیدشان دشوار تر می شود. در دهه 40 عمر، احتمال باردار شدن بانوان بین 67 تا 90 درصد است. در 45 سالگی، این احتمال به 15 درصد کاهش می یابد. قدرت باروری مرد نیز پس از 40 سالگی کاهش می یابد.

روش کنترل و درمان: وقتی برای بچه دار شدن آماده هستید، درنگ نکنید. بچه دار شدن در جوانی بهتر از میانسالی است.

2.  دود کردن سیگار

اگر سیگار یا ماری جوآنا دود می کنید، احتمال باردار شدن تان کمتر از افراد عادی است. سیگار، قلیان، ماری جوآنا و ... می توانند خطر سقط جنین و کاهش تعداد اسپرم ها را در مردان افزایش دهند. بانوان و مردان سیگاری دو سال زودتر از سایر هم جنسان شان یائسه شده و با اختلال نعوظ دست و پنجه نرم می کنند.

روش کنترل و درمان: با متوقف کردن دود کردن محصولات دخانی، ماری جوآنا و ... می توان خطر ناباروری، یائسگی زودهنگام، سقط جنین و ... را کاهش داد.

3.  نوشیدن الکل

پزشکان معتقدند نوشیدن الکل در دوران بارداری ایمن نیست و خطر تولد نوزاد ناقص و کاهش تعداد اسپرم های مردان را افزایش می دهد.

روش کنترل و درمان: مردان و بانوان باید دست کم شش ماه پیش از باردار شدن نوشیدن الکل را متوقف کنند.

4. وزن

بانوان که اضافه وزن دارند پریود و تخمک گذاری شان نامنظم است. اما بانوان که از چاقی مفرط رنج می برند نیز مشکلات عدیده ای دارند. مردان چاق نیز با کاهش کیفیت اسپرم یا اختلال نعوظ دست و پنجه نرم می کنند.

روش کنترل و درمان: پس از مشورت کردن با پزشک درباره پیروی کردن از رژیم غذایی سالم و ورزش کردن، تلاش کنید وزن تان را در حد طبیعی نگه دارید.

5. سلامت روان

افسردگی و استرس بیش از اندازه می توانند بر هورمون هایی که چرخه تولید مثل تان را کنترل می کنند تاثیر بگذارند. بانوان که از این مشکل رنج می برند ممکن است روند طبیعی تخمک گذاری بدن شان مختل شود. تعداد اسپرم های مردان افسرده و مضطرب نیز به شدت کم می شود.

روش کنترل و درمان: میزان استرس را کم کرده و افسردگی را کنترل و درمان کنید.

6. بیماری های مقاربتی

برقراری ارتباط جنسی محافظت نشده خطر ابتلا شما به بیماری های مقاربتی را افزایش می دهد. کلامیدیا (Chlamydia) و سوزاک (gonorrhea) بیماری های مقاربتی هستند که باعث عفونی شدن لگن و لوله های فالوپ و مسدود شدن اپیدیدیم (لوله‌ ای باریک درون بیضه‌ که محل بلوغ و ذخیره اسپرم است) بیضه و نابارور شدن مردان می شود.

روش کنترل و درمان: استفاده کردن از کاندوم هنگام برقراری ارتباط جنسی خطر ابتلا به بیماری های مقاربتی را به شدت کم می کند.

7. عوامل محیطی

عوامل مختلفی وجود دارند که تماس روزانه با آنها احتمال باردار شدن تان را کاهش می دهند. به خصوص اگر با مواد شیمیایی سمی و حلال ها در تماس هستید. برخی از عوامل خطرزا عبارتند از: آفت کش ها، فلزات سنگین، امواج مایکروویو یا الکترومغناطیس شدید و ... 

رادیوتراپی و شیمی درمانی نیز می توانند تاثیر منفی بر سلامت اسپرم ها و تخمک ها بگذارند.