دهانه رحم یا زهدان بخشی که به مهبل باز می شود می گویند.
سرطان دهانه رحم نوعی بیماری است که در آن رشد بافت بدخیم از ناحیه دهانه رحم نشات می گیرد و به طور نامنظم و فزاینده ای تکثیر و منجر به تراریختگی آن می شود.
سرطان دهانه رحم دومین سرطان شایع دستگاه تناسلی زنان و پنجمین سرطان بعد از سرطان های ریه، پستان، روده و جسم رحم در سراسر جهان است که حدود % 6 کل سرطان زنان را تشکیل می دهد.
با توجه به سلولی که دچار تراریختگی و سرطان شده است اشکال مختلفی از سرطان دهانه رحم وجود دارد که هر کدام نشانه ها و عوارض خاص خود را دارند.
شایع ترین اشکال سرطان دهانه رحم عبارتند از:
1) سرطان بافت بشره ای یا سنگفرشی (Squamous cell carcinoma) این سرطان از شایع ترین انواع سرطان دهانه رحم است که حدود % 75 اشکال سرطان دهانه رحم را تشکیل می دهد. این سرطان از یاخته های مفروش لایه سطحی دهانه رحم شروع می شود و رشد نسبتاً آهسته ای دارد و اغلب ماهها و شاید سالها طول می کشد تا به بافتهای اندام های مجاور سرایت کند. بیشتر مبتلایان این نوع سرطان، زنان 40 تا 60 سال هستند.
2) سرطان غدد مترشحه مخاطی (Adenocarcinoma ) این نوع سرطان دهانه رحم معمولاً در زیر بافت پوششی دهانه رحم رشد می کند و معمولاً بین سنین 25 تا 40 سالگی دیده می شود.
انواع تغییرات یاخته های دهانه رحم بدخیم (سرطانی ) نیستند. دیسپلازی (Dysplasia) عفونت و یا تورم دهانه رحم است که در اصطلاح آسیب شناسی به آن دیسپلازی دهانه رحم گفته می شود سرطان نیست اما اطلاعات بالینی و آماری آن را عامل مقدماتی برای سرطانی شدن دهانه رحم تلقی میکنند. این تغییرات اغلب در سنین 25 تا 35 سالگی تظاهر می کند. یاخته های دیسپلازی دهانه رحم از نظر شکل در زیر میکروسکوپ شبیه یاخته های سرطانی هستند ولی مانند یاخته های سرطانی مهاجم نیستند و به بافتهای مجاور آسیبی نمی رسانند.
علائم هشدار دهنده سرطان دهانه رحم
• درمراحل ابتدایی هیچ نشانه ای ندارد
• خونریزی غیر طبیعی (خونریزی ممکن است در فاصله بین عادت ماهانه شروع و قطع شود)
• خونریزی هنگام معاینه پزشکی اندامهای تناسلی
• سختی، درد و یا خونریزی به هنگام نزدیکی
در شرایطی که سرطان دهانه رحم مهاجم و به دیگر اندامها گسترش یافته باشد علاوه بر نشانه های فوق علائمی مانند یبوست، مشاهده خون در ادرار، گرفتگی مجرای ادرار، باز شدن غیر طبیعی دهانه رحم و کم خونی تظاهر می کند.
سبب شناسی: سرطان زایی دهانه رحم
عامل مستعد و پیشتاز در تظاهر سرطان دهانه رحم مانند هر سرطان دیگری به هم خوردن نظم تقسیم یاخته ها است. تحقیقات آماری و بالینی روند بدخیمی بیماری سرطان رحم را با عوامل زیر مرتبط می دانند:
• سرطان دهانه رحم ارتباط شناخته شده ای با آلودگی ویروس پاپیلومای انسانی (Human Papilloma Virus) دارد. این ویروس ازطریق رابطه جنسی منتقل می شود و شرایط رفتاری ناسالم جنسی احتمال آلودگی به آن را افزایش می دهد
• ضعف سیستم ایمنی به ویژه به صورت اکتسابی (بیماری ایدز)، مصرف داروهای سرکوب ایمنی عاملی مستعد کننده در ابتلا به سرطان دهانه رحم است
• شروع روابط جنسی در سنین پائین
• سن- تظاهر سرطان دهانه رحم در سنین بلوغ و زیر 18 سال بسیار نادر و در سنین 40 تا 55 سالگی احتمال ابتلا به آن روندی یکنواخت دارد. زنان بالای 55 سال بیشتر در معرض خطر ابتلاء به سرطان دهانه رحم هستند و باید بیشتر متوجه علائم هشدار دهنده این بیماری باشند
• نزدیکی با افراد متفاوت
• نزدیکی با فردی که با افراد مختلف ارتباط دارد
• بیماری های مقاربتی – سابقه عفونت های ناشی از بیماریهای مقاربتی احتمال ابتلاء به سرطان دهانه رحم را افزایش می دهد
• استفاده طویل المدت از قرص های جلوگیری از حاملگی
• اعتیاد به دخانیات
• زایمان های متعدد
• آزمایش پاپ اسمیر(Papanicolaou Smear) الگوی غربالگری سرطان دهانه رحم جهت تشخیص پیدایش یاخته های پیش سرطانی و سرطانی، ردیابی انواع عفونتهای ناشی از باکتری، قارچ و ویروس در نواحی دهانه رحم و مهبل است. آزمایش پاپ اسمیر پس ازشروع فعالیت جنسی سالی یک بار و پس از دو تست منفی هر 3 سال یک بار تکرار می شود. این آزمایش معمولاً دو هفته پس از اتمام عادت ماهانه و حداقل 48 ساعت پس از مقاربت جنسی توصیه می شود. پس از نتیجه مثبت آزمایش پاپ اسمیر و مشاهده ناهنجاری یاخته های دهانه رحم، اقدام بعدی بررسی کولپوسکوپی (Colposcopy) دهانه رحم است که بزرگنمایی 8 تا 40 برابر یاخته را امکانپذیر می کند.
• نمونه برداری یا بیوپسی (biopsy) بررسی میکروسکوپی از نمونه بافت تومور است. این آزمایش بسیار مهم است زیرا مطمئن ترین روش برای تشخیص سرطان دهانه رحم و نوع آن به حساب می آید.
• آزمایش شیلر(Schiller test) در این روش ابتدا اسید استیک رقیق به روی یاخته ها مالیده می شود و سپس محلول ید روی آنها ریخته می شود. سپس توسط ابزاری به نام کولپوسکوپ که مجهز به بزرگنما است یاخته های دهانه رحم مورد بررسی بصری قرار می گیرند.در این روش یاخته های سالم دهانه رحم به رنگ قهو ه ای دیده می شود، در حالی که یاخته های تراریخته به رنگ سفید یا زرد نمایان می شود. این روش کاملاً بدون درد است و هیچ عوارض جانبی برجا نمی گذارد.
اشکال مهاجم دهانه رحم با بررسی بالینی مثانه، روده، تخمدان، رحم، مهبل و آزمایش یاخته های دهانه رحم تشخیص داده می شود. پس از تشخیص اولیه سرطان دهانه رحم، آزمایشات تکمیلی دیگری مانند آزمایش خون، ادرار، رادیوگرافی قفسه سینه ،سی تی اسکن، کت اسکن، ام آر آی، (intravenous pyelography) سونوگرافی مهبل، رادیوگرافی لگنچه کلیه از طریق تزریق ماده حاجب برای بررسی دامنه گسترش سرطان به دیگر اندامها بکار گرفته می شود.
الگوهای درمانی سرطان دهانه رحم
الگوهای درمانی بیماری سرطان دهانه رحم بستگی به نوع سرطان، وضعیت بیماری در شروع درمان، سن، وضعیت سلامت عمومی و چگونگی واکنش بیمار به نوع درمان دارد. با توجه به سن و وضعیت سلامت بیمار ممکن است یک یا ترکیبی از الگوهای درمانی زیر بکار گرفته شود:
1-جراحی: الگوی درمانی محل ضایعه است و با توجه به وضعیت و دامنه گسترش ضایعه اعمال می شود. در شرایطی که سرطان هنوز محدود به ناحیه دهانه رحم باشد و بیمار تمایل به تشکیل خانواده داشته باشد تنها ناحیه تراریخته دهانه رحم با عمل جراحی برداشته می شود. در جراحی "هیسترکتومی ساده" (خارج کردن رحم) محل ضایعه مورد درمان قرار می گیرد و طی آن، تمامی رحم برداشته می شود و یا با توجه به دامنه گسترش یاخته های سرطانی مهاجم، شیپور و تخمدانها نیز برداشته می شود. در برخی موارد رحم، شیپور و تخمدان و غدد لنفاوی اطراف رحم نیز برداشته می شود که به آن "هیسترکتومی ورتهام" (Wertheim) گفته می شود.
2-پرتو درمانی یا رادیوتراپی: اگر تومور، بافتهای مجاور را در بر گرفته باشد و یا انجام جراحی برای بیمار مناسب نباشد، الگوهای درمانی وسیع تری مانند رادیوتراپی پی گیری می شود. هدف از رادیوتراپی کنترل رشد سلولهای سرطانی است. تابش اشعه به محل تومور ممکن است به صورت خارجی یا داخلی باشد:
• رادیوتراپی خارجی: در این روش بیمار در معرض تشعشع قرار می گیرد. اشعه از چند زاویه مختلف از خارج از بدن به تومور هدایت می شود. این روش کاملا بدون درد است و به مدت 7 تا 8 هفته ادامه دارد. ولی بیمار از عوارض جانبی مانند تحریک پذیری مقعد، اسهال و خستگی مفرط ناشی از تابش پرتو شکایت می کند. اثرات اشعه ممکن است واکنشهای پوستی به صورت التهاب، خارش، سوزش، ترشح یا پوسته پوسته شدن پوست را به دنبال داشته باشد. تهوع، استفراغ، بی اشتهایی و آسیب های عروقی و تنفسی می تواند از دیگر عوارض جانبی رادیوتراپی باشد. همچنین رادیوتراپی ممکن است باعث سرکوب سیستم خونساز بدن و کاهش گلبولهای سفید و ضعف سیستم ایمنی بدن و نهایتا بروز عفونت شود.
•براکی تراپی (Brachytherapy): برای رساندن مستقیم مقدار زیادی اشعه به ضایعه بدخیم است. در این روش، در اتاق رادیوتراپی داخلی یا براکی تراپی عمل با استفاده از سرنگ های نازک مواد یونیزه به بدن بیمار تزریق می شود. این نوع رادیو تراپی نیز بیشتر عوارض جانبی رادیوتراپی خارجی را دارد.
رادیوتراپی داخلی یا خارجی اغلب قبل از اقدام به عمل جراحی جهت کوچک کردن ضایعه اشعه تجویز می شود.
3- شیمی درمانی: یک درمان عمومی است و جهت از بین بردن یاخته های سرطانی پراکنده مورد استفاده قرار می گیرد. شیمی درمانی جهت پیشگیری از عود بیماری و مواردی که سرطان در بدن پخش شده تجویز می شود. استفاده از داروهای شیمیایی منجر به انهدام سلولهای سرطانی می شود. عوارض جانبی شیمی درمانی عبارتند از: حالت تهوع و استفراغ، ریزش موی سر و ابرو، کاهش گلبولهای سفید خون، ضعف سیستم ایمنی و دفاعی بدن، عفونت، احساس درد، خشکی دهان و پوکی استخوان، کم خونی و کاهش تعداد گلبولهای قرمز خون که ممکن است سبب خستگی، سرگیجه و احساس سرما در بیمار شود.
اسهال و یبوست، و سفتی و خشکی مفاصل از دیگر عوارض جانبی شیمی درمانی است.
روش های نوین در تشخیص و درمان سرطان دهانه رحم
ویروس پاپیلومای انسانی (Human Papilloma Virus) این ویروس همانطور که پیشتر اشاره شد، ارتباط شناخته شده ای با آلودگی ازطریق رابطه جنسی و شرایط رفتاری ناسالم جنسی دارد و احتمال آلودگی به آن را افزایش می دهد و اغلب به عنوان یک پیامد عفونت ویروسی تلقی می شود.
ویروسهای پاپیلوم انسانی ویروسهای القا کننده سرطان هستند که قابلیت تغییر دادن شکل سلولی را که آلوده می کنند، دارند و در نتیجه منجر به تکثیر خارج از کنترل سلول های مورد نظر می شوند. این تکثیر فزاینده موجب تومور یا سرطان می شود. ویروسهای پاپیلومای انسانی مجاری تناسلی به دو دسته "کم خطر" و "پر خطر" تقسیم می شوند و تنها گروه "پر خطر" ویروس پاپیلوما انسانی مجاری تناسلی توانایی ایجاد دیسپلازی و یا سرطان دهانه رحم را دارند.
از روش های نوین در تشخیص و درمان سرطان دهانه رحم آزمایش "هیبرید" است که نوع ویروس را مشخص می کند و از آن برای تصمیم گیری درباره نوع درمان سرطان دهانه رحم استفاده می شود.
سرطان دهانه رحم یکی از شایعترین علل مرگ ناشی از سرطان در زنان است در حالی که در صورت تشخیص به موقع، قابل درمان است. معاینات منظم و دوره ای آزمایش پاپ اسمیر یکی از موثرترین اقدامات پیشگیرانه سرطان رحم و یا تراریختگی پیش سرطانی یاخته های دهانه رحم (دیسپلازی) است و الگویی موفق در کاهش میزان بروز و تلفات ناشی از سرطان دهانه رحم بشمار می رود.
از دیگر پیشرفت های پیشگیری از سرطان دهانه رحم تولید واکسن علیه ویروسهای "پرخطر" است.