برای بسیاری از افراد به خصوص کسانی که در نزدیکی خود زوج نابارور دارند، ممکن است این سوال پیش بیاید که آیا میتوان از ناباروری پیشگیری کرد؟ برای پاسخ به این سوال ابتدا باید با مفهوم ناباروری و سپس دلایل، علائم و در آخر راههای درمانی آن آشنا شد.
ناباروری به زوجی اطلاق می شود که علی رغم نزدیکی مکرر حداقل طی یکسال موفق به بارداری نشده باشند. البته باید ذکر کرد، اگر سن شما بالای سی و پنج سال باشد، این زمان تا شش ماه کاهش می یابد. یک سوم ناباروری‌ها عامل زنانه و یک سوم عامل مردانه دارد. علت نازایی در یک سوم موارد باقیمانده نامشخص است یا از ترکیبی از عامل‌های مردانه و زنانه نشأت می‌گیرد. تشخیص علل نازایی زنان دشوار است. روش‌های مختلفی برای درمان ناباروری وجود دارد که متخصص زنان بهترین درمان را از میان آنها با توجه به علت نازایی توصیه می‌کند. بسیاری از زوجین نابارور در نهایت با درمان صاحب فرزند می‌شوند. در واقع ۹۵ درصد از زوجین بعد از دو سال تلاش برای بارداری موفق می‌شوند به خواسته‌ی خود برسند.
چه زمانی باید جهت درمان ناباروری به متخصص زنان مراجعه کرد؟
زمان شروع درمان‌های ناباروری در بعضی موارد به سن همسران بستگی دارد:
تا ۳۵ سال: اکثر پزشکان به زوجین در این محدوده‌ی سنی توصیه می‌کنند که حداقل یک سال قبل از اقدام برای آزمایش یا تست تلاش کنند.
بین ۴۰ ـ ۳۵ سال: به زوجین توصیه می‌شود که بعد از ۶ ماه تلاش به پزشک مراجعه کنند.
بالاتر از ۴۰ سال: آزمایش یا درمان بلافاصله شروع می‌شود.
چنانچه مشکل ناباروری مشخصی وجود داشته باشد یا زن سابقه قاعدگی‌های نامنظم یا دردناک، ابتلا به بیماری التهابی لگن، سقط جنین‌های مکرر، درمان سرطان یا اندومتریوز داشته باشد، آزمایش یا درمان بلافاصله شروع می‌شود.
مراحل تولید مثل
برای باردار شدن لازم است که هر یک از مراحل تولیدمثل به نحو صحیح انجام شود. مراحل تولیدمثل به شرح زیر است:
-
یکی از دو تخمدان یک تخمک بالغ آزاد کند.
-
تخمک باید وارد لوله فالوپ شود.
-
اسپرم رو به بالا به سمت دهانه رحم حرکت می‌کند، وارد رحم و لوله فالوپ می‌شود و در نهایت به تخمک می‌رسد و عمل لقاح انجام می‌شود.
-
تخمک بارور شده در لوله فالوپ به سمت پایین حرکت می‌کند و وارد رحم می‌شود.
-
تخمک بارور شده در رحم لانه‌گزینی می‌کند و رشد می‌کند.
چه عواملی نقش مهمی در بارداری زنان دارد؟
هر یک از عامل‌های زیر برای باردار شدن زنان ضروری است:
-
تخمک‌گذاری زن: تخمدان‌ها برای باردار شدن باید تخمک تولید و آزاد کنند. این فرایند تخمک‌گذاری گفته می‌شود. پزشک سیکل‌های قاعدگی را ارزیابی و طبیعی بودن فرایند تخمک‌گذاری را تایید می‌کند.
-
مرد باید اسپرم داشته باشد: اکثر زوجین مشکلی از نظر وجود اسپرم ندارند، مگر آن که مرد سابقه بیماری یا جراحی داشته باشد. پزشک آزمایش‌های ساده‌ای را برای بررسی سلامت اسپرم‌های مرد انجام می‌دهد.
-
آمیزش مرتب: زوجین باید در زمان باروری نزدیکی‌های مکرر داشته باشند. متخصص زنان زمانی را که بیشترین احتمال باروری وجود دارد، تعیین می‌کند.
-
باز بودن لوله‌های فالوپ و سالم بودن رحم: تخمک و اسپرم در لوله‌های فالوپ به هم می‌رسند. به علاوه نطفه برای رشد به رحم سالم نیاز دارد.
دلایل نازایی زنان
عامل‌های متعددی وجود دارد که می‌تواند فرایند تخمک‌گذاری را در هر یک از مراحل آن مختل کند. در این بخش عامل‌های ناباروری در زنان را توضیح می‌دهیم.
اختلال‌های تخمک‌گذاری
اختلال‌های تخمک گذاری، یعنی عدم تخمک گذاری یا کم انجام شدن آن، علت یک چهارم ناباروری‌ها است. ناراحتی‌های تخمدان و مشکلات مربوط به تنظیم هورمون‌های تولیدمثل نشات گرفته از نقص عملکرد غده هیپوفیز یا هیپوتالاموس ابتلا به اختلال‌های تخمک‌گذاری را به دنبال دارد.
سندرم تخمدان پلی کیستیک (PCOS)
این سندرم باعث عدم تعادل هورمونی می‌شود و تخمک گذاری را مختل می‌کند. سندرم تخمدان پلی کیستیک با چاقی و مقاومت انسولینی، رشد غیرعادی موهای زائد روی صورت و بدن و جوش و آکنه ارتباط دارد. این ناراحتی شایع‌ترین علت ناباروری در زنان است.
نقص عملکرد هیپوتالاموس
دو هورمونی که توسط غده هیپوفیز ترشح می‌شوند، یعنی هورمون محرک فولیکولی (FSH) و هورمون لوتئینه کننده (LH ) مسئولیت تحریک ماهانه‌ی تخمدان‌ها را به عهده دارند. استرس عاطفی یا بدنی شدید، لاغری یا چاقی شدید یا افزایش یا کاهش وزن قابل توجه ترشح این هورمون‌ها را مختل می‌کند و بر تخمک‌گذاری اثر می‌گذارد. قاعدگی‌های نامنظم یا فقدان قاعدگی از شایع‌ترین نشانه‌های این اختلال به شمار می‌آید.
نارسایی زودرس تخمدان
نارسایی زودرس یا اولیه تخمدان معمولاً پی‌آمد واکنش خودایمنی یا از بین رفتن زودرس تخمک‌ها در اثر عامل‌های ژنتیک یا سابقه شیمی درمانی است. تخمدان دیگر تخمک تولید نمی‌کند و تولید استروژن در زنان زیر ۴۰ سال کاهش می‌یابد.
بالا بودن سطح پرولاکتین
غده هیپوفیز گاهی اوقات مقدار زیادی پرولاکتین ترشح می‌کند و به عارضه هیپرپرولاکتینمی دامن می‌زند. در نتیجه تولید استروژن کاهش می‌یابد و مشکل ناباروری به وجود می‌آید. بالا بودن غلظت پرولاکتین معمولاً نتیجه‌ی مشکلات غده هیپوفیز یا مصرف بعضی داروها برای درمان بیماری‌های دیگر است.
اختلالات لوله‌های فالوپ
آسیب دیدگی یا انسداد لوله‌های فالوپ اجازه نمی‌دهد که اسپرم به تخمک برسد یا این که مسیر تخمک بارور شده به سمت رحم را مسدود می‌کند. شایع‌ترین علل آسیب‌دیدگی یا انسداد لوله‌های فالوپ عبارت است از:
بیماری التهابی لگن
عفونت رحم و لوله‌های فالوپ به دلیل ابتلا به کلامیدیا، سوزاک یا دیگر عفونت‌های مقاربتی جنسی
سابقه جراحی روی شکم یا لگن
مانند عملی که برای بارداری اکتوپیک (نابجا یا خارج رحمی) انجام می‌شود. منظور از حاملگی اکتوپیک وضعیتی است که تخمک بارور شده به جای رحم در لوله فالوپ لانه‌گزینی و رشد می‌کند..
اندومتریوز
چنانچه بافتی که معمولاً در رحم رشد می‌کند، در نقاط دیگری لانه‌گزینی کند و رشد کند، آندومتریوز رخ می‌دهد. رشد بیش از حد بافت و عملی که برای برداشتن زائده انجام می‌شود، اسکار یا بافت همبند جای زخمی را باقی می‌گذارد که لوله‌های فالوپ را مسدود می‌کند و اجازه نمی‌دهد که تخمک و اسپرم یکی شوند و نطفه ایجاد شود. اندومتریوز به مخاط یا بافت پوششی داخل رحم نیز آسیب می‌زند و لانه‌گزینی تخمک بارور شده را مختل می‌کند. این عارضه به شیوه‌های غیرمستقیم‌تری، مانند آسیب دیدن اسپرم یا تخمک، باعث ناباروری می‌شود.
مشکلات رحم یا دهانه رحم
بعضی از مشکلات رحم و دهانه رحم به دلیل مختل کردن تخمک‌گذاری یا افزایش دادن احتمال سقط جنین زمینه را برای ناباروری آماده می‌کنند:
-
تومورها یا پولیپ‌های خوش خیم (فیبروئید یا میوماس) جزء عارضه‌های شایع رحمی به شمار می‌آیند. بعضی از این زائده‌ها لوله‌های فالوپ را مسدود می‌کنند یا لانه‌گزینی را مختل می‌کنند و به این ترتیب باعث ناباروری می‌شوند. البته بسیاری از بانوانی که پولیپ یا فیبروئید در رحمشان وجود دارد، باردار می‌شوند.
-
اندومتریوز یا التهاب داخل رحم، فرایند لانه‌گزینی را مختل می‌کند.
-
ناهنجاری‌های رحمی مادرزادی مانند شکل غیرعادی رحم باردار شدن یا باردار ماندن را دشوار می‌کند.
-
تنگی دهانه رحم می‌تواند نوعی بدشکلی ارثی یا پی‌آمد آسیب دیدن دهانه رحم باشد.
دهانه رحم گاهی اوقات بهترین نوع مخاط را برای حرکت اسپرم داخل رخم تولید نمی‌کند.
نازایی با علت نامشخص
علت ناباروری در بعضی موارد هرگز مشخص نمی‌شود. ترکیبی از عامل‌های جزئی مختلف در هر دو همسر می‌تواند ناباروری را توضیح دهد. اگرچه اطلاع نداشتن از علت نازایی می‌تواند باعث ناامیدی زوجین شود، خوشبختانه این مشکل گاهی اوقات به مرور زمان برطرف می‌شود. در هر حال نباید درمان ناباروری را به تاخیر بیاندازید.
عامل‌های خطر
عامل‌های خطر زیر احتمال ناباروری را افزایش می‌دهد:
سن
استعمال دخانیات
وزن
سبک زندگی جنسی در گذشته
نشانه‌های شایع نازایی در زنان
نشانه‌های ناباروری در زنان عبارتند از:
قاعدگی نامنظم
متوسط سیکل قاعدگی ۲۸ روز است. البته چند روز اختلاف طبیعی قلمداد می‌شود، به شرط آن که سیکل‌ها ثابت باشد. برای مثال چنانچه سیکل قاعدگی یک ماه ۳۳ روز، ماه دیگر ۳۱ روز و ماه بعدی ۳۵ روز باشد، میتوان این سیکل و قاعدگی‌ها را نرمال محسوب کرد. اما اگر اختلاف سیکل‌ها آنقدر زیاد باشد که زن حتی نتواند زمان عادت ماهانه‌ی بعدی را تخمین بزند، قاعدگی نامنظم به شمار می‌آید. از علل قاعدگی نامنظم میتوان به مشکلات هورمونی یا سندرم تخمدان پلی کیستیک (PCOS) اشاره کرد که هر دو مورد منجر به ناباروری می‌شود.
قاعدگی شدید یا دردناک
اکثر بانوان انقباض‌های دردناکی را در زمان عادت ماهانه تجربه می‌کنند. احتمال دارد قاعدگی‌های دردناکی که زندگی روزمره را مختل می‌کند، یکی از علائم آندومتریوز باشد.
عدم قاعدگی
بسیاری از بانوان هر از گاه یک ماه عادت ماهانه نمی‌شوند، این مورد کاملاً طبیعی است و از عامل‌هایی مانند ورزش سنگین یا استرس نشأت می‌گیرد. اما اگر ماه‌ها است که عادت ماهانه‌تان متوقف شده است، بهتر است به پزشک مراجعه کنید.
زخم دهانه رحم
زخم دهانه رحم یا دیسپلازی دهانه رحم به رشد غیر طبیعی سلولهای پیش سرطانی در سطح دهانه رحم یا سرویکس گفته می شود. درجه شدت این بیماری زخم دهانه ی رحم بستگی به میزان رشد سلولهای غیر طبیعی دارد.
زخم دهانه رحم بیماری غیر قابل علاجی نیست درمان این بیماری تحت نظر یک پزشک حاذق و با تجربه آسان است.
علائم نوسانات هورمونی
نشانه‌های نوسانات هورمونی در زنان گاهی بیانگر مشکلات باروری است. اگر علائم زیر را تجربه کردید، با پزشک معالجتان در این باره مشورت کنید:
مشکلات پوستی
کاهش میل جنسی
رشد موهای زائد روی صورت
نازک و کم پشت شدن موها
افزایش وزن
رابطه جنسی دردناک
برخی بانوان درد شدیدی را هر بار هنگام رابطه‌ی جنسی تجربه می‌کنند، و چون این درد همیشگی است، آن را طبیعی قلمداد می‌کنند. اما این درد عادی نیست و می‌تواند از مشکلات هورمونی، اندومتریوز یا ابتلا به عارضه‌های دیگری نشأت گرفته باشد که موجب ناباروری نیز شده‌اند.
پیشگیری از ناباروری
هرچند بعضی از مشکلات ناباروری غیرقابل پیشگیری است، راهکارهایی برای جلوگیری از برخی علل ناباروری وجود دارد. رعایت توصیه‌های زیر به پیشگیری از ناباروری در زنان کمک می‌کند.
پرهیز از مصرف مواد مخدر
پرهیز از سوءمصرف مواد مخدر به یک اندازه برای پیشگیری از ناباروری در زنان و مردان مهم است. مصرف سنگین مواد مخدر احتمال بروز اختلال‌های تخمک‌گذاری و آندومتریوز را افزایش می‌دهد و به ناباروری می‌انجامد. اگر سیگاری هستید، سیگار را ترک کنید تا گام مهمی برای پیشگیری از ناباروری برداشته باشید. استعمال دخانیات علاوه بر این که به دهانه رحم و لوله‌های فالوپ آسیب می‌زند، چون تخمدان‌ها را پیر می‌کند و ذخیره تخمک‌ها را تحلیل می‌برد، باعث یائسگی زودرس نیز می‌شود. از این گذشته استعمال دخانیات خطر سقط جنین را بالاتر می‌برد.
باردار شدن در دوران جوانی
هر چه سن مادر در زمان تلاش برای آبستنی کمتر باشد، احتمال باردار شدن بیشتر می‌شود. چون قدرت باروری زنان از سن ۳۵ سالگی به بعد کاهش می‌یابد و این افت هر سال ادامه پیدا می‌کند. تعداد تخمک‌های تولیدی و کیفیت آنها نیز به موازات افزایش سن کاهش می‌یابد. حتی درمان‌های باروری پیشرفته نیز نتایج بهتری را بر روی زنان جوان‌تر به دست می‌دهد.
نگه داشتن وزن در حد سالم
اختلال‌های تغذیه‌ای مانند بولیمیا (پرخوری عصبی) یا آنورکسی (بی‌اشتهایی) مانع تخمک‌گذاری می‌شود و باعث رشد نامناسب تخمک‌ها می‌شود. بنابراین سعی کنید از ابتلا به این اختلال‌ها جلوگیری کنید. افراط در ورزش کردن با هدف بهبود تناسب اندام موجب نامنظم شدن قاعدگی یا حتی فقدان قاعدگی می‌شود. بنابراین اگر پیشگیری از ناباروری برایتان مهم است، از افراط دست بردارید و در حد متوسط ورزش کنید.
سبک زندگی جنسی ایمن
ایمن بودن رابطه جنسی راهکار مهمی برای پیشگیری از نازایی در زنان است. عفونت‌های مقاربتی (STDs) باعث ابتلا به بیماری التهابی لگن (PID) می‌شود که در نهایت به ناباروری می‌انجامد. پرهیز از رابطه جنسی ناسالم و متعهد بودن به زندگی زناشویی ایمن‌ترین راه برای جلوگیری از ابتلا به عفونت‌های مقاربتی است.