ناباروری ثانویه یا ناباروری دوم چیست؟

ناباروری ثانویه یا ناباروری دوم یکی دیگر از انواع ناباروری است و علائمی مشابه سایر ناباروری ها دارد. در ناباروری ثانویه بیمار پس از یک بارداری موفق، دیگر قادر به بارداری مجدد یا حفظ بارداری دوم نمی باشد. ناباروری ثانویه ممکن است باعث ایجاد سقط جنین نیز شود. ناباروری ثانویه می تواند در اثر مشکلات ناباروری مردان و یا ناباروری زنان به وجود بیاید.

درمان ناباروری ثانویه، شامل استفاده از داروهای تحریک تخمک گذاری و روش لقاح آزمایشگاهی یا ای وی اف است. ناباروری ثانویه بر مبنای اینکه آیا در زایمان قبلی از داروهای تحریک تخمک گذاری یا IVF استفاده شده باشد یا خیر، طبقه بندی می شود. معمولا ناباروری دوم پس از شش ماه تا یک سال تلاش ناموفق زوجین برای بارداری دوم تشخیص داده می شود.

ناباروری دوم یک بیماری مرتبط با سقط جنین مکرر در بارداری دوم است. در ناباروری ثانویه، زوجین اغلب می توانند باردار شوند اما قادر به ادامه و حفظ بارداری دوم نیستند. شیوع ناباروری ثانویه مشابه ناباروری اولیه است. 

علت ناباروری ثانویه مربوط به ناباروری مردان است یا ناباروری زنان؟

ناباروری دوم به علت ناباروری مردان، ناباروری زنان و یا ناباروری هر دو زوج ایجاد می شود. حدود یک سوم علت ناباروری دوم مربوط به مشکلات ناباروری مردان، یک سوم مربوط به مشکلات ناباروری زنان، یک سوم موارد نیز ترکیبی از عوامل فوق و یا مربوط به ناباروری دوم با علت نامشخص می باشد. افزایش سن بارداری، عوارض بارداری قبلی، افزایش وزن، مصرف برخی داروها، جراحی، بیماری جنسی، اختلال در تولید اسپرم، مصرف الکل و استعمال دخانیات از جمله علل ناباروری ثانویه در مردان و زنان هستند. 

علت ناباروری دوم در زنان:

برخی از مواردی که علت ناباروری ثانویه در زنان هستند عبارتند از:

•           مشکلات کمی و کیفی تخمک: زنان با ذخیره تخمدانی محدود به دنیا می آیند و پس از تولد، نمی توانند تخمک جدید تولید کنند. با افزایش سن بارداری زنان و نزدیک شدن آن ها به 40 سالگی و بیشتر، تعداد تخمک ها و ذخیره تخمدانی آن ها کاهش می یابد و به احتمال زیاد، تخمک های باقی مانده نیز دارای اختلالات کروموزومی بوده و از کیفیت بالایی برخوردار نیستند. برای زنانی که در سن بارداری اند و ذخیره تخمدانی کافی دارند، دلایل دیگری از قبیل بیماری های اتوایمیون، مشکلات ژنتیکی، جراحی و پرتودرمانی ممکن است کیفیت تخمک ها را کاهش دهد. 

•           اختلالات لوله های فالوپ: در صورت ابتلا به عفونت های لگنی مانند کلامیدیا یا سوزاک، ممکن است لوله های فالوپ مسدود شوند که در نتیجه تخمک ها نمی توانند از تخمدان به داخل رحم منتقل شوند. 

•           اندومتریوز: عارضه اندومتریوز، دیگر علت ناباروری زنان است. اندومتریوز بیماری است که در آن بافت رحم در جای دیگری از بدن مانند تخمدان ها یا سطوح روده رشد می کند و گسترش می یابد. اندومتریوز بیماری شایعی است و در موارد شدید باعث ناباروری و کاهش کیفیت تخمک ها بدون ارتباط با سن می شود. اما در موارد خفیف باعث ناباروری نمی گردد.

•           مشکلات رحمی: بسیاری از مشکلات رحمی نیز می توانند علت نازایی دوم باشند. زخم ایجاد شده طی عمل کورتاژ یا سزارین می تواند چسبندگی ایجاد نماید که ممکن است سبب اختلال در بارداری دوم شود. رشد پولیپ یا فیبروم در رحم هم می تواند بارداری را مختل نماید. همچنین باقی ماندن بقایای جفت در رحم نیز می تواند باعث عفونت و زخم در رحم گردد. 

•           تخمدان پلی کیستیک (PCOD): تخمدان پلی کیستیک بیماری است که در اثر اختلال هورمونی ایجاد شده و دارای علائمی مانند سیکل های قاعدگی طولانی تر یا کوتاه تر می باشد. هورمون مردانه در زنان مبتلا به تخمدان پلی کیستیک به مقدار زیاد ترشح می شود و تخمدان ها نمی توانند تخمک آزاد کنند. 

•           شیردهی: اگر مادری در حال شیردهی به فرزند خود بوده و تصمیم به بارداری مجدد نیز داشته باشد، باید شیردهی خود را متوقف نماید، زیرا شیردهی معمولا مانع تخمک گذاری یا آزاد شدن تخمک و در نتیجه لقاح می شود. 

•           افزایش وزن یا تغییرات سبک زندگی: افزایش وزن می تواند در عملکرد تخمدان ها اختلال ایجاد نماید. برخی از رژیم های غذایی می توانند بر باروری تاثیر بگذارند و سبب ناباروری شوند. همچنین مصرف برخی از داروها نیز ممکن است سبب اختلال باروری شود. 

علت ناباروری دوم در مردان:

از جمله موارد علت ناباروری مردان می توان به موارد زیر اشاره کرد: 

•           کاهش میزان تستوسترون: تستوسترون نقش اساسی در تولید اسپرم دارد. افزایش سن باروری، آسیب اندام های ادراری-تناسلی و برخی بیماری ها می توانند سطح تستوسترون را کاهش دهند. عفونت های تناسلی، اختلالات تیروئید، بیماری سل، مشکلات خونی، تومورهای خوش خیم، استرس، کما، سکته قلبی، نارسایی تنفسی، اوریون، آبله، نارسایی احتقانی قلب، سوختگی، سپسیس (عفونت)، جراحی دستگاه تناسلی، بیهوشی و عفونت مایکوپلاسمایی از جمله بیماری های کاهش دهنده سطح تستوسترون می باشند.

•           واریکوسل: واریکوسل می تواند علت ناباروری مردان باشد. واریکوسل به بزرگ شدن عروق بیضه گفته می شود. واریکوسل یکی از علل شایع کاهش تولید اسپرم و ناباروری مردان است. حدود 30 درصد موارد ناباروری مردان به دلیل واریکوسل بیضه است. 

•           پایین بودن کیفیت مایع منی: مایع منی، مایعی است که حاوی اسپرم بوده و طی انزال از بدن مرد خارج می گردد. بعد از 40 سالگی، کیفیت مایع منی کاهش می یابد. 

•           بزرگی خوش خیم پروستات: بزرگ شدن پروستات می تواند تعداد اسپرم ها را کاهش داده و از انزال طبیعی مردان جلوگیری نماید و در نتیجه علت ناباروری مردان گردد.

•           برداشتن پروستات: پروستات ممکن است به دلیل ابتلا به سرطان یا علل دیگری، به طور کامل برداشته شود. برداشتن پروستات می تواند سبب برگشت مایع منی به عقب گردد و در نتیجه این عارضه، قدرت باروری نیز وجود نخواهد داشت. 

•           هایپوگنادیسم دیررس: به شرایطی که در آن میزان ترشح هورمون جنسی کاهش می یابد، هایپوگنادیسم دیررس می گویند. این بیماری می تواند از علل ناباروری دوم در مردان باشد. 

•           مصرف برخی داروها: مصرف برخی از آنتی بیوتیک ها و داروهای فشار خون می تواند سبب ناباروری مردان شود. همچنین روند درمان برخی از بیماری ها مانند سرطان پروستات، اتساع پروستات، عفونت های قارچی، مشکلات معده، عفونت های مجاری ادراری، کولیت اولسروز (التهاب روده)، روماتیسم، درد، انواع سرطان ها، اسکیزوفرنی، تشنج و نقرس نیز می توانند بر کیفیت اسپرم تاثیر بگذارند.

•           استفاده از برخی لوبریکانت ها: استفاده از برخی لوبریکانت های جنسی برای اسپرم سمی هستند. لوبریکانت های غیر سمی شامل لوبریکانت های حاوی روغن بادام زمینی، حاوی تخم مرغ خام و روغن های گیاهی هستند که در هنگام رابطه جنسی قابل استفاده می باشند. 

•           قرار گرفتن در معرض برخی از مواد شیمیایی: قرار گرفتن در معرض سموم دفع آفات، سرب، مواد شیمیایی صنعتی و گرمای بیش از حد می تواند بر باروری مردان تاثیر بگذارد و سبب ناباروری مردان شود. 

•           افزایش وزن بیش از حد: افزایش وزن بیش از حد نیز می تواند سبب کاهش تستوسترون و افزایش هورمون استروژن در مردان شده و در نهایت باعث ناباروری مردان گردد. 

علائم ناباروری دوم: 

پس از تجربه یک بارداری موفق، اگر زوجی که سن خانم در آن ها کمتر از 35 سال است پس از 12 ماه تلاش برای بارداری، و زوجی که سن خانم در آن ها بیش از 35 سال است پس از شش ماه تلاش برای بارداری و داشتن رابطه جنسی محافظت نشده نتوانند باردار شوند، ممکن است ناباروری دوم داشته باشند. ناباروری ثانویه خصوصا در زنان بالای 30 سال مبتلا به بیماری PID، دارای پریودهای دردناک، سیکل های قاعدگی نامنظم یا سقط جنین و در مردانی که تعداد اسپرم های آنها کم است، بیشتر مشاهده می شود. 

تشخیص ناباروری ثانویه: 

بیماران مشکوک به ناباروری دوم باید به فوق تخصص ناباروری و اورولوژیست مراجعه نمایند. ارزیابی اولیه برای انتخاب روش درمان، بسیار مهم است. پزشک ابتدا بیمار را از نظر سوابق سایر بیماری ها مورد بررسی قرار می دهد تا مشخص شود که آیا شرایط بیمار نسبت به بارداری قبلی تغییر کرده است یا خیر. همچنین پزشک، تجربه سیکل های قاعدگی نامنظم بیمار را مورد ارزیابی قرار می دهد تا متوجه شود که آیا بیمار تخمک گذاری طبیعی دارد یا خیر. در مردان هم سابقه بیماری هایی که می توانند بر تعداد و کیفیت اسپرم ها تاثیر بگذارند از قبیل تیروئید و سرطان بررسی شده و سن بارداری آن ها نیز ارزیابی می شود. پزشک پس از معاینه ممکن است برای بیمار عکس رنگی رحم (HSG)، آزمایشات هورمونی و یا آزمایش آنالیز مایع منی تجویز نماید. 

درمان ناباروری ثانویه: 

صرف نظر از اینکه مورد ناباروری، ناباروری اولیه یا ناباروری دوم باشد، درمان نازایی به قرار زیر است:

•           درمان دارویی: داروهایی از قبیل کلومیفن و لتروزول برای القای تخمک گذاری در زنان مبتلا به اختلال تخمک گذاری تجویز می شود.

•           IUI: IUI شامل تلقیح اسپرم به داخل رحم با کمک وسیله ای به نام کاتتر است که با هدف افزایش احتمال لقاح انجام می گیرد.

•           IVF: در روش ای وی اف، ابتدا با استفاده از داروهای تزریقی، تحریک تخمک گذاری انجام شده و سپس پانکچر یا تخمک گیری صورت می گیرد. از سوی دیگر، اسپرم هم از نمونه مایع منی همسر بیمار جدا می شود و لقاح یا ای وی اف در شرایط آزمایشگاهی انجام می گیرد. در نهایت جنین به داخل رحم مادر منتقل می شود. از تخمک اهدایی یا اسپرم اهدایی نیز می توان برای انجام IVF استفاده نمود. گاهی ای وی اف با رحم اجاره ای انجام می شود. 

•           جراحی: گاهی جهت ترمیم مشکلات رحمی، جراحی انجام می شود. همچنین پزشکان می توانند برای برداشتن پولیپ و فیبروم از جراحی استفاده کنند. همچنین برای درمان ناباروری مردان نیز عمل جراحی واریکوسل انجام می گیرد. 

•           استفاده از آنتی اکسیدان ها و مکمل های ضد پیری: از مکمل ها و آنتی اکسیدان ها برای افزایش قدرت باروری مردان و زنان استفاده می شود. درمان دارویی می تواند کیفیت مایع منی را بهبود بخشد.