الف - آزمایش های تشخیصی اولیه :
1) آزمایش آنالیز منی یا اسپرموگرام یا Semen Analysis:
در بررسی توانایی باروری آقایان پس از شرح حال و معاینه، نخستین آزمایش درخواستی پزشکان اسپرموگرام یا آنالیز مایع منی (Semen Analysis) می باشد. در مقایسه با تست های قند خون یا تیرویید که اگر از یک سطح مشخصی به عنوان نمونه قند خون بالاتر باشد، تشخیص دیابت داده میشود، در مورد اسپرموگرام این گونه نیست. اعداد اعلام شده برای سطح نرمال اسپرموگرام تنها اعداد و آماری است که از بررسی آزمایش اسپرموگرام افراد بارور در جمعیت های مشخص استخراج شده اند.
اگر اعداد آزمایش فردی منطبق بر اعداد رفرنس یا مبنا نباشد به معنی این که فرد نابارور می باشد نیست و از سوی دیگر، اگر اعداد آزمایش اسپرموگرام فردی در محدوده نرمال باشد، به هیچ عنوان تضمین کننده بارور بودن فرد نمی باشد.برای قضاوت صحیح تر باید حداقل دو تا سه آزمایش که با فاصله یک تا دو هفته از یکدیگر انجام شده اند، تهیه گردد. بهتر است این آزمایش در مراکز ناباروری یا آزمایشگاه هایی که آموزش ویژه در مورد انجام این آزمایش دیده اند، انجام گردد.
نحوه نمونه گیری
برای انجام آزمایش بهتر است بین دو تا هفت روز قبل از انجام آزمایش انزال یا نزدیکی رخ نداده باشد (زمان ایده آل 24 تا 48 ساعت می باشد). درآزمایشگاه های مراکز ناباروری معمولا اتاق ویژه نمونه گیری در اختیار زوجین قرار می گیرد، اما اگر نمونه دادن در این مکان ها دشوار باشد، میتوان نمونه را در منزل تهیه نمود و کمتر از نیم ساعت در دمای بدن (ظرف نمونه چسبیده به بدن)، آن را به آزمایشگاه رساند.ظرف نمونه گیری باید از آزمایشگاه گرفته شود و کاملا تمیز باشد. دهانه ظرف نیز باید به اندازه کافی گشاد باشد. نمونه باید حداکثر طی یک ساعت پس از انزال مورد بررسی قرار گیرد.
بهتر است نمونه با دست و با روش تحریک مصنوعی و بدون بکار بردن صابون یا مواد لغزنده کننده که می توانند اسپرم کش باشند تهیه شود. به هیچ عنوان از کاندوم برای جمع آوری نمونه نباید استفاده نمود. البته در برخی مراکز کاندوم های مخصوص بدون مواد آسیب رسان به اسپرم ها وجود دارد، که می توان با سهولت بیشتری نمونه داد. اگر نمونه با روش نزدیکی تهیه شود، احتمال آلودگی نمونه با ترشحات واژن و نتایج کاذب وجود دارد. دقت شود که تمام نمونه در ظرف ریخته شود و بهتر است با در دست گرفتن ظرف نمونه گیری دمای آن را به دمای بدن نزدیک نمود.
تفسیر آزمایش اسپرموگرام
در آزمایشگاه نمونه با روش چشمی یا با کمک نرم افزار کامپیوتری و یا ترکیبی از دو روش آنالیز می گردد. اعداد مبنا بر اساس معیارهای سازمان بهداشت جهانی تعریف می شوند و درحال حاضر دو ویرایش مربوط به سالهای 1992 و 2010 با تفاوتهای خاص مورد استفاده قرار میگیرند. تفسیر این آزمایش به عهده پزشک می باشد.
Liquefaction: مایع منی بلافاصله پس از انزال حالت لخته دارد و معمولا طی نیم ساعت اول به مایع روان تبدیل می شود. به این فرایند مایع شدن یاLiquefaction گفته می شود.
Volume: حجم مایع منی باید حداقل 1.5 تا 2 سی سی باشد.
Appearance: مایع منی از نظر رنگ باید نمای شیری رنگ باشد. زرد بودن یا نمای قهوه ای یا خونی غیرطبیعی محسوب می گردند.
PH مایع منی قلیایی و معمولا حدود 7 تا 8 می باشد.
تعداد اسپرم ها یا Sperm count (Density): در آخرین ویرایش تعداد اسپرمها 15 میلیون در یک سی سی مایع منی یا 40 میلیون اسپرم در کل حجم انزال ارائه شده است (حجم منی ضربدر تعداد اسپرم ها در یک سی سی). اگر تعداد اسپرم ها کمتر از 15 میلیون باشد الیگوسپرمی و اگر تعداد اسپرم ها صفر باشد آزوسپرمی نامیده می شود.
Motility یا حرکت اسپرمها: در طبقه بندی قدیم چهار درجه بندی برای حرکت اسپرم ها در نظر گرفته شده بود که پس از مشاهده اسپرم ها در زیر میکروسکوپ برحسب میزان سرعت آن ها در این چهار گروه با معیار درصد بیان می شدند. که به صورت A وB وC وD یا 4و3و2و1 تعریف می گردد. که A معادل 4 بوده و به معنی حرکت سریع اسپرم ها می باشد. همچنین D معادل 1 بوده و به معنی اسپرم های بدون حرکت یا immotile می باشد. در این تقسیم بندی حداقل حرکت A>25% یا A+B>50% باید باشد. کمبود حرکت اسپرم ها، آستنوسپرمی نامیده می شود.
در سیستم گریدینگ (درجه بندی) جدید سرعت اهمیت کمتری دارد و این که اسپرم حرکت رو به جلو داشته باشد، در اولویت قرار دارد و حرکت اسپرم ها در 3 گروه تقسیم میگردد:
1) حرکت پیشرونده (Progressive motility)
2) حرکت غیرپیشرونده (Non progressive motility)
3) بی حرکت (Immotile)
در این سیستم درصد حرکت پیشرونده اسپرم ها (Progressive motility) حداقل 32% و کل اسپرم های دارای حرکت باید حداقل 40% باشند. کاهش حرکت اسپرم ها آستنوسپرمی نامیده می شود.
Morphology یا شکل اسپرم ها: شکل ظاهری اسپرم ها زیر میکروسکوپ معیارهای مشخصی دارد که توسط فرد ماهر یا دستگاه های کامپیوتری ویژه تعیین می گردد. درصد شکل طبیعی اسپرم ها در سیستم قدیمی حداقل 14% و در سیستم جدید حداقل 4% می باشد. اگر شکل اسپرم ها در نمونه ای کمتر از این اعداد باشد، تراتوسپرمی گفته می شود.
WBC یا گلبول سفید: میزان طبیعی آن کمتر از یک میلیون در میلی لیتر است. مقادیر بیشتر از این مطرح کننده عفونت یا التهاب مایع منی بوده و لکوسیتوسپرمی نامیده می شود.
Viability یا Vitalityیا تست زنده بودن اسپرم ها: در مواردی که اسپرم ها بی حرکت هستند، برای بررسی زنده بودن آنها از روش های رنگ آمیزی های ویژه استفاده می شود. در سیستم قدیمی میزان زنده بودن اسپرم ها حداقل 75% و در سیستم جدید 58% درنظر گرفته شده است.
2) سونوگرافی:
در این روش با کمک امواج صوتی تصویر اعضاء نرم داخلی بدن بازسازی و روی صفحه نمایشگر نشان داده می شود. اشعه زیان آور نیز ندارد. در مورد سیستم ادراری تناسلی آقایان سونوگرافی از بیضه ها و کلیه ها و مجاری ادراری و پروستات قابل انجام است. در این روش پروب یا وسیله ثبت کننده دستگاه سونوگرافی روی بدن قرار گرفته و اطلاعاتی در مورد سایز بیضه ها و محل آنها، وجود توده یا کیست داخل بیضه ها یا اعضا مجاور، تجمع مایع اطراف بیضه ها (هیدروسل)، فتق، همچنین درمورد سایز پروستات، وجود کیست یا توده داخل آن و سنگ ها و توده های سیستم ادراری در اختیار پزشک قرار می دهد. برای بررسی دقیق تر کیسه های منی یا پروستات می توان از سونوگرافی ترانس رکتال (از راه مقعد) کمک گرفت. سونوگرافی باید توسط یک فرد ماهر انجام گردد.
3) آزمایش های هورمونی:
در مواردی که تعداد اسپرم ها صفر یا بسیار پایین باشد (کمتر از 5 میلیون) یا در شرح حال، اختلال در میل جنسی یا سفتی آلت (نعوظ) باشد نیاز به بررسی هورمونی است. مهمترین آن ها عبارتند از: آزمایش های تیرویید، غده هیپوفیز (FSH, LH, Prolactin) و هورمون مردانه یا تستوسترون. در صورت نیاز برخی آزمایش های تخصصی دیگر نیز انجام خواهند شد.
ب- آزمایش های تکمیلی
1) تست های ارزیابی آسیب DNA اسپرم (DFI=DNA Fragmentation Index):
در برخی موارد بنا به صلاحدید پزشک، نیاز به چک کردن وضعیت DNA و ساختار ژنتیکی اسپرم می باشد. این روش های تخصصی در مراکز مجهز قابل انجام می باشد و روش های شایع تر و دقیق تر آن عبارتند از: تست های Tunel و SCSA که با کمک آنها میزان آسیب یا قطعه قطعه شدن (Fragmentation)DNA اسپرم بررسی می گردد.کاربرد این تست ها در موارد سقط مکرر، شکست های متعدد روش های کمک باروری، مدت زمان طولانی ناباروری، بیماری های زمینه ای مانند سرطان ها یا شیمی درمانی و پرتودرمانی پس از آن، سن بالا، مواجهه با مواد سمی یا شیمیایی یا مصرف طولانی مدت سیگار و مواد مخدر و ... می باشد.
2) آزمایش های ژنتیکی:
در مواردی که تعداد اسپرم ها صفر یا بسیار پایین باشد یا در معاینه ناحیه تناسلی نکته خاصی مشاهده گردد (مانند مبهم بودن دستگاه تناسلی خارجی یا دوجنسی بودن) یا در موارد سقط مکرر نیاز به بررسی ژنتیکی است. کاریوتایپ یا شمارش و تعیین نوع کروموزوم ها در راس این آزمایش ها قرار دارند و در یک مرد نرمال گزارش آن به صورت 46XY می باشد.
3) وازوگرافی:
یا عکس رنگی از لوله واز (منی بر) یکی از روش های تشخیصی تکمیلی در مردانی است که شک به انسداد در آن ها وجود دارد. در این روش در اتاق عمل و زیر بیهوشی ماده رنگی داخل لوله واز تزریق می گردد و عکس برداری انجام می شود. در صورت انسداد محل آن مشخص می گردد.