موجودات زنده همگی قابلیت تولید مثل دارند و همین موضوع عامل بقای نسل آنهاست. دستگاه تناسلی به همین منظور در بدن موجودات زنده تعبیه شده است. دستگاه تناسلی تنها دستگاهی از بدن است که برای زندگی خود فرد حیاتی نیست امّا برای بقای نسل لازم است.
اسپرم توسط دستگاه تناسلی مردانه و تخمک توسط دستگاه تناسلی زنانه تولید می‌شوند. اسپرم در حین فعالیت جنسی در اثر انزال از طریق آلت مردانه وارد دستگاه تناسلی زنانه می‌شود. اسپرم در داخل واژن(یکی از اجزای دستگاه تناسلی زنان) شنا کرده و وارد رحم می‌شود و خود را به لولههای فالوپ یا لولههای رحمی می‌رساند. تخمک نیز از تخمدان زن آزاد می‌شود و وارد لوله های رحمی (فالوپ) می شود. اسپرم و تخمک در این محل با یکدیگر برخورد می کنند. اسپرم وارد تخمک می شود و آنرا بارور می کند و لقاح حاصل می شود که نتیجه آن تشکیل سلول تخم است که می‌تواند به یک نوزاد تبدیل شود. بنابراین همکاری مرد و زن برای تشکیل تخم و در نتیجه حامله شدن زن لازم است. زن با وجود اینکه سلول تخم را تا بزرگ شدن و تبدیل شدن به یک نوزاد کامل در درون رحم نگه می‌دارد ولی همانطور که گفته شد برای باردار شدن نیازمند اسپرم مردانه است.
اجزاء دستگاه تناسلی زنان و کارکرد هر یک
بر خلاف دستگاه تناسلی مردان، تمام اجزاء دستگاه تناسلی زنان در درون بدن در محوطه لگن قرار گرفته است.دستگاه تناسلی زن از دو بخش عمده خارجی و داخلی تشکیل شده است.
اجزاء دستگاه تناسلی خارجی زنان
دستگاه تناسلی خارجی زنان شامل فرج (ولو)، مهبل (واژن) و پرده بکارت (هایمن) است.فرج قسمت کاملا خارجی دستگاه تناسلی زنان است که از بیرون بدن قابل رؤیت است و به صورت یک ناحیه لوزی شکل در بین دو پا و در پایین شرمگاهی (محل رویش موهای زهار) قرار گرفته است. فرج از بیرون توسط لب های بزرگ و کوچک فرج پوشیده شده است. این لب ها هر یک به صورت دو چین نیمه مدور هلالی شکل در دو طرف فرج بوده و در حالت عادی روی هم خوابیده و دهانه فرج را می بندند.لب‌های بزرگ فرج از دو لایة پوستی تشکیل شده اند. در زیر لب های بزرگ، لب های کوچک قرار دارند که از دو لایه مخاطی تشکیل شده اند.
لب های کوچک دستگاه تناسلی زنان در هدایت صحیح ادرار نقش دارند. این دو لبه از بالا و پایین به هم متصل هستند.در محل اتصال این دو لایه در بالا عضو کوچک حساسی به نام کلیتوریس وجود دارد که در اثر تحریک و دستکاری، سفت و کمی بزرگ می‌شود و در احساس لذت جنسی نقش دارد. در میان لب های فرج فضایی بوجود می‌آید که خروجی پیشابراه (مسیری که ادرار را از مثانه به خارج بدن می‌رساند- محل ادرار کردن) در قسمت بالایی آن است و در پایین آن خروجی واژن (مهبل) قرار دارد.
- در دخترانی که هنوز رابطة جنسی نداشته‌اند اکثر قسمت‌های خروجی واژن با لایه ای نازک به نام پردة بکارت پوشیده شده است. پرده بکارت به صورت یک ورقه نازک (به ضخامت ۱ یا ۲ میلی متر) درست در پشت لب های کوچک فرج قرار دارد و دهانه مهبل را می پوشاند. در پرده بکارت منافذی برای خروج خون قاعدگی وجود دارد. منفذ پرده بکارت در افراد مختلف، اندازه و شکل متفاوتی دارد و از خصوصیات و ویژگی های آن برای تشخیص باکره بودن یا نبودن شخص استفاده می گردد. در اکثر موارد با اولین ورود آلت مردانه به داخل واژن این پرده پاره می‌شود و برای همیشه از خروجی واژن کنار می‌رود.
- در پوست بالای لبه‌ها در پایین شکم ناحیة برجستگی عانه وجود دارد که در حین بلوغ با تجمع چربی زیرپوستی، حالت برجسته پیدا می‌کند و در روی آن و نیز در روی لب‌های فرج، موهای تناسلی شروع به رویش میکنند.
اجزاء دستگاه تناسلی داخلی زنان
دستگاه تناسلی داخلی از واژن، رحم، لولههای فالوپ (لولههای رحمی) و تخمدانها تشکیل شده است.
واژن یکی از اجزای دستگاه تناسلی زنان- واژن لوله‌ای عضلانی است که از فرج در بیرون بدن تا رحم در داخل بدن امتداد دارد.طول واژن ۱۲-۸ سانتی‌متر در زنان بالغ است. از آنجا که این عضو دارای دیوارة عضلانی است می‌تواند منقبض یا منبسط شود. همین خصوصیت باعث می‌شود که واژن بتواند یک جسم به باریکی تامپون تا یک نوزاد هنگام تولد را در درون خود جای دهد. واژن چند عملکرد مختلف دارد. واژن محل قرار گرفتن آلت مردانه در حین رابطة جنسی است و با اعصاب موجود در آن لذت جنسی در حین رابطه جنسی را برای زن بوجود می آورد. واژن همچنین راهی از رحم به بیرون برای خارج کردن نوزاد در زمان تولد است. همچنین خونهای قاعدگی از این طریق از رحم به بیرون بدن می‌آید. لایة نازک بافتی به نام پردة بکارت که در خود یک یا چند سوراخ دارد خروجی واژن را به طور نسبی می‌پوشاند.
واژن در سمت داخل بدن به رحم متصل می‌شود. این اتصال از طریق دهانة رحم که دیواره‌ای قوی و ضخیم دارد و خروجی آن بسیار کوچک است انجام می‌شود. در طی زایمان خروجی دهانة رحم مقداری گشاد می‌شود و به نوزاد اجازه می‌دهد از رحم خارج شود.
رحم یکی دیگر از اجزای دستگاه تناسلی زنان- رحم مانند یک گلابی وارونه در محوطه لگن قرار دارد که کارکرد اصلی آن نگهداری و تغذیه جنین در حال رشد در طی حاملگی است. همچنین در هنگام فعالیت جنسی، اسپرم درون مایع منی مرد دستگاه تناسلی مردانه پس از ورود به واژن، شنا کرده و از طریق رحم و سپس لوله های رحمی خود را به تخمک می رساند که در صورت حضور تخمک، بارور شدن آن امکانپذیر می گردد.
رحم دیواره‌های ضخیم عضلانی دارد. در حقیقت این عضلات، قوی‌ترین عضلات بدن یک زن هستند. انقباض همین عضلات است که در هنگام زایمان بسیار شدید می‌شود و باعث خروج نوزاد و نیز درد زایمان می‌گردد. وقتیکه زنی حامله نیست رحم تنها حدود ۵/۷ سانتی‌متر طول و ۵ سانتی‌متر عرض دارد.سطح داخلی رحم از بافتی فعال به نام آندومتر پوشیده شده است.این بافت حساس به تغییرات هورمونی است و پس از بلوغ تا پیش از یائسگی در هر دوره قاعدگی ، ریزش می کند و خونریزی (عادت) ماهیانه را شکل می دهد. پس از پایان خونریزی، این بافت مجددا تشکیل می شود. تغییرات بافتی آندومتر، فضای رحم را برای پذیرش جنین (در صورت حاملگی) و لانه گزینی آن مهیا می کند.
لولههای فالوپ یا لولههای رحمی از اجزای دیگر دستگاه تناسلی زنان-در دو گوشة بالایی رحم لولههای فالوپ یا لولههای رحمی قرار دارند که رحم را به تخمدانها متصل میکنند. لولههای فالوپ که در دو سمت رحم هستند حدود ۱۰ سانتی‌متر طول دارند و عرض آنها از عرض یک رشتة ماکارونی بیشتر نیست.در سمت دیگر، یعنی سمتی که نزدیک تخمدانهاست، لولههای فالوپ قیفی شکل هستند و دور تخمدان را می‌پوشاند ولی کاملاً به آن متصل نیستند. سمت قیفی شکل با حرکات خود هنگام تخمک گذاری، تخمک خارج شده از تخمدان را به داخل لولة فالوپ هدایت می‌کند و با حرکات دیوارة عضلانی خود تخمک را به سمت رحم می‌راند.
تخمدان ها از اجزای دیگر دستگاه تناسلی زنان- تخمدانها دو عدد هستند که یکی در سمت راست و دیگری در سمت چپ قرار می‌گیرند. تخمدانها تخم مرغی شکل هستند و حاوی هزاران تخمک هستند که بعد از بلوغ و شروع قاعدگی، هر ماه یک تخمک آزاد میکنند. این تخمک از طریق لولههای فالوپ به سمت رحم حرکت می‌کند. در صورتیکه در این مسیر با اسپرم مردانه برخورد کند تخم تشکیل می‌شود که می‌تواند باعث حاملگی و تولید جنین شود، در غیر اینصورت تخمک به همراه بافتهای رحمی در هنگام خونریزی قاعدگی از بدن خارج می‌شود.تخمدانها در زمان بلوغ معمولاً ۵-۴ سانتی‌متر طول دارند. تخمدانها علاوه بر منبع تأمین تخمک، به عنوان غدد درون ریز بدن زن نیز عمل میکنند و استروژن و پروژسترون که هورمونهای زنانه هستند تولید می کنند.
نقش دستگاه تناسلی زنان
دستگاه تناسلی زنان این قابلیت را به یک زن می‌دهد که بتواند:
- تخمک تولید کند (لازمه بارداری)
- رابطة جنسی برقرار نماید
- از تخمک بارور شده محافظت کند و به آن غذا برساند تا رشد کرده و نوزاد را به وجود آورد
- زایمان کند.
تخمک گذاری: در زمان تولد یک نوزاد دختر، تخمدانهای او حاوی صدها هزار تخمک است که تا زمان بلوغ غیر فعال می‌ماند. با شروع بلوغ، هورمونهایی از غدة هیپوفیز که در پایین مغز قرار گرفته است آزاد می‌شود. این هورمونها که نوعی مادة شیمیایی هستند از طریق خون به تخمدانها می‌رسند و تخمدانها را به تولید هورمونهای جنسی زنانه مانند استروژن وادار میکنند. تولید این هورمونهای جنسی بدن یک دختر بچه را تبدیل به بدن یک دختر و زن بالغ می‌کند. هورمونهای هیپوفیز علاوه بر این باعث می‌شوند که مدتی بعد تخمک گذاری – خارج شدن تخمک از تخمدان- آغاز شود. با شروع تخمک گذاری در زمان بلوغ، ماهانه یک تخمک آزاد می‌شود و دورة قاعدگی دختر آغاز می‌شود.
هر دوره قاعدگی با حدود ۵-۳ روز خونریزی آغاز می‌شود و حدود ۳۵-۲۱ روز طول می‌کشد تا خونریزی بعدی اتفاق بیفتد که به این فاصلة زمانی یک دورة قاعدگی می‌گویند. در ابتدای بلوغ معمولاً دوره‌های قاعدگی نامنظمند و تعداد روزهای آن از یک دوره به دورة بعد فرق می‌کند ولی اکثر دختران بعد از حدود ۲ سال از شروع قاعدگی، دوره‌های منظم پیدا میکنند. تخمک گذاری معمولاً حدود وسط هر دورة قاعدگی اتفاق می‌افتد. اگر در حوالی این زمان مرد و زن با هم رابطه جنسی داشته باشند و از این طریق اسپرم مرد وارد دستگاه تناسلی زن شود، اسپرم به اصطلاح شنا می‌کند و خود را تا بالای رحم می‌رساند و از آنجا به داخل لولههای فالوپ (لولههای رحمی) می‌رود و خود را به تخمک می‌رساند و آنرا باردار می‌کند و در نتیجه حاملگی اتفاق می‌افتد.