آزمایش هورمون محرک فولیکول (FSH) که با نام های Follicle-stimulating Hormone, serum و Follicle-stimulating Hormone خوانده می شود .
هورمون محرک فولیکول (FSH)، توسط غده هیپوفیز در مغز ساخته می شود. کنترل تولید FSH، سیستم پیچیده ای است که هورمونهای تولید شده توسط غدد تناسلی (تخمدان ها یا بیضه)، هیپوفیز و هیپوتالاموس را درگیر می کند.
● اعمال FSH:(هورمون محرک فولیکول)
در مرد : اثر بر لوله های اسپرم ساز و تحریک ساخته شدن اسپرم
در زن : اثر بر فولیکول و تحریک ترشح استروژن از آن
FSH در زنان رشد و بلوغ تخمک ها در تخمدان در فاز فولیکولی سیکل قاعدگی را تحریک می کند. FSH در مردان بیضه ها را برای تولید اسپرم بالغ تحریک می کند و همچنین تولید پروتئین های متصل به آندروژن را پیش می برد. سطوح FSH در مردان پس از بلوغ نسبتا ثابت است.
در نوزادان و کودکان، سطح FSH در مدت کوتاهی پس از تولد افزایش می یابد، سپس تا سطوح بسیار پایین افت می کند (تا 6 ماه در پسران و 1-2 سال در دختران). در حدود 6-8 سال، سطوح FSH دوباره قبل از شروع بلوغ و توسعه ویژگی های ثانویه جنسی افزایش می یابد.
● علت درخواست تست
این تست برای ارزیابی عملکرد هیپوفیز بیمار، شامل مسائل باروری، نارسایی غدد جنسی، مسائل دوران بلوغ یا تومورهای هیپوفیز؛ هنگامی که فرد دچار مشکل حامله شدن یا دوره قاعدگی نامنظم است؛ وقتی که پزشک فکر می کند که بیمار دارای علائم اختلالات هیپوفیز یا هیپوتالاموس است یا علائم بیماری تخمدان یا بیضه دارد؛ یا هنگامی که پزشک مشکوک شود که کودک بلوغ جنسی تأخیری یا زودهنگام دارد؛ در مردان و زنان، به عنوان بخشی از اقدامات لازم برای ناباروری و اختلالات هیپوفیز یا غدد جنسی؛ هنگامی که سیکل قاعدگی زن متوقف یا نامنظم شده، برای تعیین این که آیا زن وارد دوره یائسگی شده یا نه، درخواست می شود.
● در چه شرایطی تست افزایش می یابد
در زمان یائسگی، عملکرد تخمدانها متوقف می شود و سطح FSH افزایش می یابد. افزایش سطح LH و FSH در نارسایی اولیه تخمدان دیده می شود.
در مردان، سطح بالای FSH ممکن است نشان دهنده نارسایی اولیه بیضه باشد که می تواند به علت نقص در رشد بیضه یا آسیب بیضه باشد. بلوغ زودرس در نوجوانان سطح LH و FSH را افزایش می دهد. FSH با بالا رفتن سن و در افراد سیگاری افزایش می یابد.
● در چه شرایطی تست کاهش می یابد
سطوح پایین LH و FSH در نارسایی ثانویه تخمدان دیده می شود. بلوغ دیررس در نوجوانان سطح LH و FSH را کاهش می دهد.
● تست های تکمیلی
Total estrogens, Estradiol, LH, Testosterone, Progesterone
● طریقه جمع آوری نمونه
نمونه خون از طریق فروبردن سوزن داخل ورید بازو به دست می آید. گاهی اوقات نمونه ادرار تصادفی جمع آوری می شود، اما به دلیل ترشح چرخه ای FSH، ممکن است جمع آوری ادرار24 ساعته درخواست شود. با اندازه گیری سطوح FSH تولید شده در طی یک دوره 24 ساعته، تغییرات سطح FSH که در طول روز دیده می شود، می تواند به حداقل برسد.
● تداخلات دارویی
نتایج FSH می تواند با استفاده از سایمتیدین، کلومیفن، دیژیتالیس و لوودوپا افزایش یابد. نتایج FSH می تواند با قرص های جلوگیری از بارداری، فنوتیازین ها و درمان های هورمونی کاهش یابد.
● اطلاعات تکمیلی
FSH اغلب همراه با آزمایش های دیگر (LH، تستوسترون، استرادیول و پروژسترون) در اقدامات لازم برای ناباروری در مرد و زن، هر دو مورد استفاده قرار می گیرد. سطوح FSH همچنین در بررسی بی نظمی های قاعدگی و برای کمک به تشخیص اختلالات هیپوفیز یا بیماری های مربوط به تخمدان ها یا بیضه مفید هستند. سطح FSH برای کمک به تعیین علت تعداد کم اسپرم در مردان استفاده می شود.
در کودکان، FSH و LH برای تشخیص بلوغ تأخیری و زودرس استفاده می شود.
در زنان، سطوح LH و FSH می تواند به افتراق بین نارسایی اولیه تخمدان (نارسایی خود تخمدان ها یا عدم توسعه تخمدانها) و نارسایی ثانویه تخمدان (نارسایی تخمدان ها به علت اختلالات هیپوفیز یا هیپوتالاموس) کمک کند.
● آمادگی بیمار
آمادگی خاصی لازم نیست
● زمان نمونه گیری
نمونه خانم باید در زمان های خاصی از سیکل قاعدگی جمع آوری شود.
● نوع نمونه
نمونه خون از ورید بازو؛ گاهی نمونه ادرار تصادفی، یا ادرار 24 ساعته
● تغییرات FSH در سیکل قاعدگی و اختلالات آن در ناباروری
در ابتدای سیکل قاعدگی (که با خونریزی همراه است) غدة آدنوهیپوفیز، هورمونهایLH [1] و FSH[2] را ترشح می‌کند. FSH با تأثیر بر سلول‌های گرانولوزای فولیکول‌ها، گامتوژنزیس را برای تکامل فولیکول‌ها و تولید اووسیت تحریک می‌کند.
ترشح FSH تحت کنترل دو کمپلکس پروتئینی به نام اکتیوین[3] وInhibin است. اکتیوین باعث تحریک و Inhibin سبب مهار ترشح FSH می‌شود. در زنان این دو ترکیب از تخمدان، غدة هیپوفیز و جفت ترشح می‌شوند.
در ابتدای فاز فولیکولار با تأثیر FSH روی سلول‌های گرانولوزای فولیکول‌ها، تولید Inhibin B افزایش می‌یابد. همزمان با افزایش Inhibin B، FSH در انتهای فاز فولیکولار کاهش می‌یابد و زمانی که تخمک آزاد می‌شود میزان هورمون FSH کاهش بیشتری پیدا می‌کند (در این مرحله به احتمال زیاد Inhibin A مترشحه از جسم زرد نیز نقش دارد)، اما اگر تخمکی آزاد نشود، میزان این هورمون همچنان بالا مانده، احتمالاً هیپوفیز تلاش می‌کند تا تخمدان را به این آزادسازی تخمک تحریک کند.
در انتهای فاز لوتئال، جسم زرد تحلیل رفته، تولید استروژن و پروژسترون کاهش و در نتیجه FSH افزایش مختصری می‌یابد (که به نظر می‌رسد نقش مهمی در آغاز سیکل بعدی داشته باشد). کاهش استروژن و پروژسترون (به ویژه استرادیول) در ابتدای سیکل قاعدگی سبب می‌شود اثر مهارکنندة ترشح FSH حذف و یک پیک افزایش FSH در روز سوم قاعدگی ایجاد شود.
وقتی قطر فولیکول‌ها به حدود 10-8 میلی‌متر می‌رسد (روز 7- 5 سیکل) تولید استروژن‌ها به ویژه استرادیول به میزان قابل توجهی افزایش می‌یابد که به نوبة خود باعث رشد بیشتر فولیکول شده و از طرف دیگر موجب رشد و نمو لایة اندومتر رحم نیز می‌گردد. در ابتدا افزایش اندک در مقدار استروژن، مانع از ترشح بیشتر LH و FSH می‌شود، اما هرچه فولیکول به بلوغ نزدیک‌تر می‌شود، مقدار ترشح استروژن نیز بیشتر می‌شود.
پاسخ آدنوهیپوفیز به میزان بالای استروژن (در فاصلة روزهای 12 تا 13 سیکل قاعدگی) افزایش ترشح LH است که این کار را از طریق فیدبک مثبت بر هیپوتالاموس و افزایش ترشح GnRH[4] انجام می‌دهد. مکانیسم این تغییر فیدبک از منفی به مثبت تحت تأثیر استرادیول ناشناخته است.
همزمان با نزدیک شدن به حوالی دورة یائسگی، تخمدانها شروع به مقاومت در برابر هورمون FSH کرده و در نتیجه غدة هیپوفیز، FSH بیشتری تولید می‌کند تا سطح استروژن را بالا نگه دارد؛ این حالت سبب بی‌نظمی سیکل قاعدگی شده و خونریزی‌های شدید و غیر قابل پیش‌بینی در طول پریودها رخ خواهد داد.
عدم وجود پریود در یک سال و سطح FSH بالای ۳۰ تا ۴۰ mIU/mL نمایانگر آغاز دوران یائسگی است.
با توجه به اینکه میزان FSH در حوالی دورة یائسگی پر افت و خیز است، تنها یک نتیجة آزمایش FSHبرای تشخیص یائسگی کافی نیست. هورمون FSH در زنانی که ذخیرة تخمک در تخمدان آنها کم است نیز افزایش می یابد.
افزایش پایدار FSH نشانة آن است که فیدبک منفی نرمالی که از تخمدان صادر می‌شود وجود ندارد و در نتیجه LH و FSH افزایش می‌یابند. این یافته در یائسگی طبیعی است اما در سنین باروری غیر طبیعی بوده و نشانة موارد زیر است:
-1 یائسگی زودرس که به آن نارسایی زودهنگام تخمدان نیز گفته می‌شود
-2 اختلال مادرزادی در تشکیل گونادها مثل سندرم ترنر
-3 برداشت تخمدانها به روش جراحی یا اشعه
4-سندرم سویر: زنانی با کاریوتایپ مردانه (XY) که مبتلا به نارسایی تخمدان هستند.
5-سندرم شیهان (که نام دیگر آن سندرم سیموندزاست) و در آن به دلیل تشکیل لختة خون در عروق خونرسان به هیپوفیز، غدة مذکور نکروزه شده و از بین می‌رود و در نتیجه فرد به کم‌کاری ثانویه گونادی مبتلا می‌شود. این اختلال یکی از عوارض بارداری است که در اثر خونریزی زیاد در هنگام زایمان و یا DIC[10] ایجاد می‌شود.
-6 بعضی از انواع هایپرپلازی مادرزادی غدة آدرنال.
کاهش FSH نشانه‌ای از نقص در عملکرد تخمدانها است که به آن هیپوگونادیسم می‌گویند. علامت اصلی کاهش FSH توقف خونریزی قاعدگی یا آمنوره است. وضعیت‌هایی که سبب کاهش ترشح LH می‌شوند عبارتند از:
-1 سندرم کالمن : یک اختلال ژنتیکی که با اختلال بویایی و هیپوگونادیسم همراه است
-2 مهار هیپوتالاموس
3-کم‌کاری هیپوفیز
-4 اختلالات غذا خوردن : این اختلالات با عادات غیرطبیعی در غذا خوردن مشخص و در بزرگسالان به دو صورت مشاهده می‌شود: اختلال بی‌اشتهایی عصبی و اختلال پرخوری عصبی
5- Female athlete triad :این اختلال ترکیبی از سه وضعیت اختلال در غذا خوردن، آمنوره و پوکی استخوان است که در بعضی زنان ورزشکار دیده می‌شود
-6 افزایش پرولاکتین خون
7-فقدان ترشح گنادوتروپین‌ها
-8 سندرم تخمدان پلی‌کیستیک
9-مصرف ماری جوآنا که باعث مهار ترشح GnRH می‌شود.
10- Gonadal suppression therapy: شامل دو دسته ترکیبات دارویی است که عبارتند از:
الف) GnRH antagonist: ترکیبات مشابه GnRH هستند که در اتصال به گیرنده‌های GnRH با هورمون فوق رقابت کرده و در نتیجه جلو فعالیت آن را می‌گیرند، مثل: ترکیبات تزریقی داخل عضلانی (Abarelix) و یا ترکیبات تزریقی داخل جلدی (Cetrorelix and Ganirelix)
ب) GnRH agonist (downregulation): این ترکیبات مشابه GnRH هستند و در ابتدا باعث افزایش گنادوتروپین‌ها می‌شوند ولی از آنجا که اتصال آنها به گیرنده‌های GnRH به سرعت از بین نمی‌رود تقریباً بعد از 10 روز سبب کاهش گنادوتروپین‌ها می‌شوند (مثل: لوپرولید، بوزرلین، نفارلین، هیسترلین، وانتاس، گوزرلین و دزولورلین.